Κεφάλαιο 8 - Κριτήρια επιλογής, αποτίμηση και αξιολόγηση «καλών πρακτικών» από την Ελλάδα και το εξωτερικό

Συμπεριφορά των μαθητών κατά το διάλειμμα

Καταρχάς, το σχολείο πρέπει να προχωρήσει σε μια πολιτική που να στοχεύει στην αποτελεσματική επιτήρηση των μαθητών/τριών κατά την ώρα του διαλείμματος. Η αυξημένη επίβλεψη των μαθητών κατά τα διαλείμματα μπορεί να βοηθήσει στον εντοπισμό περιστατικών επιθετικότητας μεταξύ των μαθητών. Για την ακρίβεια, ένα προσεκτικά οργανωμένο πλάνο επιτήρησης, ειδικά στις περιοχές του σχολείου που παρατηρούνται τακτικά περιστατικά εκφοβισμού, μπορεί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση του φαινομένου. Συχνά στα σχολεία υπάρχουν εκπαιδευτικοί που είναι υπεύθυνοι για την παιδονομία καθημερινά, παρόλα αυτά, αυτό δεν επαρκεί. Είναι απαραίτητο να καθοριστεί επακριβώς για κάθε εκπαιδευτικό ο ρόλος που καλείται να έχει στη διάρκεια της παιδονομίας και των συγκεκριμένων σημείων του σχολείου τα οποία θα επιτηρεί. Αναφορικά με τον ρόλο των εκπαιδευτικών - παιδονόμων, το σχολείο πρέπει να ενθαρρύνει τους εκπαιδευτικούς να παροτρύνουν τους μαθητές να ζητούν βοήθεια όταν απειλούνται. 

Άλλη πρόταση είναι οι εκπαιδευτικοί να παρατηρούν τη συμπεριφορά των μαθητών, ώστε να εντοπίζουν τα ψυχικά ή φυσικά χαρακτηριστικά εκφοβισμού ή ακόμη και συστηματικές αλλαγές στη συμπεριφορά των μαθητών. Παράλληλα, οι δάσκαλοι μπορούν να προβαίνουν σε συζητήσεις με μαθητές με ερωτήσεις ανοιχτού τύπου, οι οποίες στοχεύουν στην ενθάρρυνση των μαθητών να καταθέσουν τις εμπειρίες τους και να εκφράσουν ελεύθερα τα συναισθήματά τους. 

Οι παιδονόμοι πρέπει να φροντίζουν να είναι ορατοί στις κοινόχρηστες περιοχές του σχολείου, όπως είναι οι διάδρομοι, οι σκάλες, η καντίνα, το γυμναστήριο, κ.ά., όπως επίσης και σε άλλα σημεία όπου παρατηρούνται συχνά περιστατικά εκφοβισμού. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι στις τουαλέτες του σχολείου παρατηρούνται συχνά βανδαλισμοί και σοβαρά περιστατικά εκφοβισμού, οπότε επιβάλλεται ο συστηματικός έλεγχος από τους παιδονόμους. Χρειάζεται, επίσης, να παρέχονται οδηγίες συμπεριφοράς που να μη φαίνεται ότι σχετίζονται άμεσα με τον σχολικό εκφοβισμό, αλλά που μπορούν να έχουν ισχυρή επιρροή στην ανάπτυξη θετικής και επιθυμητής συμπεριφοράς με στοιχεία σεβασμού και υπευθυνότητας. Για την ακρίβεια, στη βιβλιογραφία αναφέρεται πως χαρακτηριστικά, όπως ο σεβασμός και η υπευθυνότητα μειώνουν την εμφάνιση εκφοβιστικής συμπεριφοράς και για τον λόγο αυτόν θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στην προσπάθεια ανάπτυξής τους (Lane, Kalberg & Menzies, 2009). Στη διάρκεια του διαλείμματος, οι εκπαιδευτικοί πρέπει να μπορούν να εντοπίσουν απομονωμένους μαθητές που είναι πιθανό να είναι θύματα εκφοβιστικής συμπεριφοράς. Παραδείγματος χάριν, ένα μόνο ή στενοχωρημένο παιδί που κάθεται σιωπηλό, χωρίς φίλους, κατά τη διάρκεια του διαλείμματος ίσως να χρειάζεται βοήθεια. Η ανάγκη για βοήθεια, όμως, μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο, όταν ο εκπαιδευτικός που παιδονομεί, δεν παραβρίσκεται απλώς, αλλά παρατηρεί προσεκτικά αυτά που βλέπει, ψάχνοντας για αιτίες και επιχειρώντας να ερμηνεύσει τα περιστατικά. Αυτό που θα μπορούσε να κάνει ο δάσκαλος σε μια τέτοια περίπτωση είναι να συζητήσει με το εν λόγω παιδί και να του παρέχει τη στήριξη που χρειάζεται.
Κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων η διοργάνωση δραστηριοτήτων και παιχνιδιών σε ομάδες συνεργασίας μπορεί να αποτελέσει αποτρεπτικό στοιχείο για την εκδήλωση συμπεριφορών σχολικού εκφοβισμού. Ταυτόχρονα, τα επιτραπέζια παιχνίδια μπορούν να συνεισφέρουν στη μείωση της ενδοσχολικής βίας κατά το διάλειμμα, εφόσον οι μαθητές θα είναι απασχολημένοι και παράλληλα θα διασκεδάζουν. Απαραίτητη προϋπόθεση για να εφαρμοστούν επιτυχώς τέτοιες δραστηριότητες, είναι να συμμετέχουν όσο το δυνατόν περισσότεροι μαθητές. Για να εξυπηρετηθεί ο στόχος αυτός, θα χρειαστεί να οριστούν συγκεκριμένοι κανόνες και οδηγίες που οι μαθητές θα πρέπει να ακολουθούν, όπως για παράδειγμα να παίζουν όλα τα παιδιά μαζί, να τηρούν τους κανόνες του παιχνιδιού, να συμμετέχουν, να χρησιμοποιούν τον εξοπλισμό του παιχνιδιού κατάλληλα, να επιστρέφουν στη θέση του ό,τι χρησιμοποίησαν μετά την ολοκλήρωση του παιχνιδιού, να δείχνουν σεβασμό στους άλλους μαθητές κ.λπ. Ταυτόχρονα, οι εκπαιδευτικοί του σχολείου μπορούν να αποφασίσουν να παίζεται μουσική από τα μεγάφωνα, κατά τη διάρκεια του  διαλείμματος. Μια τέτοια πρακτική μπορεί να κατευνάζει τα εχθρικά ένστικτα και να ενδυναμώνει τα συναισθήματα ασφάλειας, χαράς και αγάπης στον χώρο του σχολείου (Swearer, Espelage & Napolitano, 2009).

Οι μαθητές του σχολείου μπορούν να δημιουργήσουν μια ομάδα βιντεογράφησης που να αποτελείται από μεγαλύτερους μαθητές και έναν εκπαιδευτικό. Η ομάδα αυτή θα μπορούσε να αναλάβει τη δημιουργία βίντεο τα οποία θα χρησιμοποιηθούν για τη διδασκαλία συγκεκριμένων κοινωνικών δεξιοτήτων και για την ενίσχυση θετικών συμπεριφορών έξω από την τάξη, μ’ άλλα λόγια, στο λεωφορείο, στους χώρους του προαυλίου, αλλά και σε φαινόμενα που παρατηρούνται από τα σπίτια των μαθητών, όπως ο διαδικτυακός εκφοβισμός. Τόσο οι εκπαιδευτικοί όσο και οι μαθητές θα μπορούσαν να καταθέτουν τις ιδέες τους για το θέμα κατά τη διάρκεια αυτών των βίντεο.
Επίσης, ένας μαθητής θα μπορούσε να αναλάβει τον ρόλο του συμβούλου που θα στηρίζει, θα δίνει συμβουλές και θα ενισχύει τα θύματα εκφοβισμού. Η κοινωνική πίεση που επιβάλλεται από ομάδες συνομηλίκων μπορεί να σημειώσει σημαντική διαφορά στην αντιμετώπιση του εκφοβισμού. Για τον ρόλο των μαθητών - συμβούλων μπορεί να χρειαστεί ειδική εκπαίδευση, ώστε να βελτιωθούν οι δεξιότητές τους για επικοινωνία, εχεμύθεια, φιλική στάση και αποδοχή των άλλων. Επίσης, κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων οι μεγαλύτεροι μαθητές θα μπορούσαν να δίνουν συμβουλές και καθοδήγηση στους μικρότερους. Επιπλέον, κάποιοι μαθητές θα μπορούσαν να αναλάβουν την ευθύνη, μετά τον εντοπισμό απομονωμένων παιδιών, να τα βοηθήσουν να ενταχθούν σε μια παρέα. Μ’ αυτόν τον τρόπο, θα ενισχυθεί η δημιουργία κλίματος ένταξης στο σχολείο. Οι μαθητές - σύμβουλοι, ωστόσο, πρέπει να επιτηρούνται από εκπαιδευτικούς και να μπορούν να ζητήσουν την καθοδήγηση τους, όταν κάποιο πρόβλημα χρήζει ιδιαίτερης προσοχής.

Συμπεριφορά των μαθητών πριν από την αρχή των μαθημάτων 

Το σχολείο πρέπει να διαθέτει πληροφορίες σχετικά με τη συμπεριφορά των μαθητών και κατά τη μετάβασή τους στον σχολικό χώρο είτε πραγματοποιείται με ποδήλατο είτε με τα πόδια. Το μη εκπαιδευτικό προσωπικό μπορεί να συμβάλει στην πληροφόρηση αυτή, όπως για παράδειγμα ο οδηγός του σχολικού λεωφορείου και ο σχολικός τροχονόμος είναι σε θέση να ενημερώσουν για περιστατικά εκφοβισμού. Εκτός από αυτό, ένα μέλος του εκπαιδευτικού προσωπικού θα μπορούσε κάθε μέρα να προϋπαντεί στην είσοδο της σχολικής μονάδας μαθητές και γονείς. Επίσης, οι δάσκαλοι με την άφιξή τους στο σχολείο, θα μπορούσαν να οδεύουν αμέσως στην αίθουσα διδασκαλίας πριν από την έναρξη της διδακτικής ώρας. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να συντελέσει στην ελάττωση των προβλημάτων απειθαρχίας. 

Επιπροσθέτως, μπορεί να διευκρινιστεί στους μαθητές ότι η έξοδός τους από την αίθουσα είναι απαραίτητη, μόλις έχουν τοποθετήσει την τσάντα τους στη θέση τους. Την ίδια στιγμή, επιτήρηση θα πρέπει να λαμβάνει χώρα σε όλους τους χώρους της σχολικής μονάδας δηλαδή στις αίθουσες, στους διαδρόμους, στην αυλή, στο γήπεδο και στους εξωτερικούς χώρους. 
Μεγάλης σημασίας είναι η πληροφόρηση και των γονέων από το σχολείο. Αυτό μπορεί να γίνει επισήμως με ένα ενημερωτικό φυλλάδιο που θα λάβουν οι γονείς και θα αφορά στην επιτρεπτή διάρκεια παραμονής των μαθητών στον σχολικό χώρο και τη σημασία της έγκαιρης προσέλευσης στο σχολείο από τους μαθητές τόσο για την επίτευξη των μαθησιακών στόχων, αφού δεν χάνεται πολύτιμος διδακτικός χρόνος, όσο και για τη μείωση της απειθαρχίας και των κρουσμάτων εκφοβισμού. Πέρα από τους γονείς, είναι απαραίτητο να ενημερωθούν και όλοι οι μαθητές για τη θέσπιση σαφών κανόνων και οδηγιών που αφορούν στην άφιξή τους στον σχολικό χώρο. Για παράδειγμα, κάποιοι από αυτούς τους κανόνες θα μπορούσαν να είναι: 

• φτάνω στην αίθουσα στην ώρα μου

• τοποθετώ την τσάντα μου στη θέση μου και βγαίνω έξω στην αυλή

• δεν μιλάω με εξωσχολικούς

• δεν έχω μαζί μου πολύτιμα αντικείμενα

• δεν φωνάζω, δεν κάνω φασαρία όταν μπαίνω στο σχολείο

Συμπεριφορά των μαθητών μετά το πέρας των μαθημάτων

Πρέπει να είναι σαφές στους γονείς ότι είναι υπεύθυνοι για την έγκαιρη παραλαβή των παιδιών τους από τον σχολικό χώρο, αμέσως μετά το πέρας των μαθημάτων. Όσον αφορά στα παιδιά που συμμετέχουν σε ενδεχόμενο πρόγραμμα απογευματινής επιτήρησης, θα πρέπει το σχολείο να μεριμνήσει για την ανάθεση αυτής της δουλειάς σε κατάλληλο και υπεύθυνο άτομο και όχι σε οποιονδήποτε ενήλικα (έναν γονέα ή κάποιο μέλος του διοικητικού προσωπικού). Το άτομο που θα επιλεγεί θα πρέπει να είναι σε θέση να επικοινωνεί και να αλληλεπιδρά αποτελεσματικά με τα παιδιά. Στο εξωτερικό, ορισμένες χώρες προσλαμβάνουν φύλακα για την επιτήρηση και την ασφάλεια του σχολείου όταν δεν λειτουργεί. Στα σχολεία που δεν υπάρχει τέτοια φύλαξη και εμφανίζονται βανδαλισμοί τις μη εργάσιμες ώρες, θα πρέπει να ληφθούν μέτρα για την ασφάλεια και προστασία της περιουσίας του σχολείου. Ακόμα, είναι απαραίτητο να ενημερωθούν όλοι οι μαθητές σχετικά με τη θέσπιση σαφών κανόνων και οδηγιών για την έξοδό τους από τον σχολικό χώρο. Για παράδειγμα κάποιοι από αυτούς τους κανόνες θα μπορούσαν να είναι: 

• παίρνω μαζί μου όλα μου τα πράγματα πριν βγω από την αίθουσα

• δεν μιλάω με άτομα εκτός σχολείου, όσο περιμένω τους γονείς μου να έρθουν να με πάρουν

• δεν τρέχω όταν φεύγω απ’ το σχολείο

• δεν φωνάζω, δεν κάνω φασαρία, αφού χτυπήσει το κουδούνι για το σχόλασμα

Καθορισμός κώδικα συμπεριφοράς για το σχολείο με τη συνεργασία των μαθητών, των εκπαιδευτικών και των γονέων αναφορικά με τη συμπεριφορά των μαθητών έξω από την τάξη

Οι κανόνες θα πρέπει να χαρακτηρίζονται από συντομία, σαφήνεια και ακρίβεια και, παράλληλα, θα πρέπει να προβλέπουν άμεσες συνέπειες για επιθετικές συμπεριφορές, αλλά και άμεση επιβράβευση για επιθυμητές συμπεριφορές. Μέσω του κώδικα συμπεριφοράς, πρέπει να προωθούνται αξίες όπως το αίσθημα δικαίου, ο σεβασμός, η ενσυναίσθηση και η υπευθυνότητα. Είναι σημαντικό να ορίζεται με ξεκάθαρο τρόπο τί αποτελεί επιθυμητή συμπεριφορά και τι αποτελεί μη αποδεκτή συμπεριφορά καθώς επίσης και ποιες είναι οι επιπτώσεις μη συμμόρφωσης με τους κανόνες. Ο κώδικας θα πρέπει να είναι γραμμένος σε κατανοητή γλώσσα, ανάλογα με την ηλικία των μαθητών/τριών, θα πρέπει να έχει σαν αποδέκτες τους ενήλικες και τους μαθητές και να είναι αναρτημένος σε εμφανές σημείο, ώστε να έχουν όλοι πρόσβαση σε αυτόν.

Περιεχόμενο του κώδικα συμπεριφοράς

Όλοι οι εμπλεκόμενοι (μαθητές, γονείς, δάσκαλοι) θα πρέπει να δώσουν έναν σαφή και κατανοητό ορισμό του ποια είναι μια εκφοβιστική συμπεριφορά. Όλοι μπορούν να κάνουν τις προτάσεις τους για τους κανονισμούς στο πλαίσιο του σχολείου και, στη συνέχεια, να καταλήξουν ομόφωνα σε περιεκτικούς και σαφείς κανόνες του κώδικα συμπεριφοράς. Παραδείγματα ξεκάθαρων προτάσεων είναι τα εξής:

• Δεν εκφοβίζουμε τους συμμαθητές μας

• Βοηθάμε τους συμμαθητές μας, όταν κάποιος τους εκφοβίζει

• Αν κάποιο παιδί είναι μόνο του, κάνουμε παρέα μαζί του

• Αν ξέρουμε ότι κάποιο ή κάποια παιδιά ενοχλούν ένα άλλο παιδί, ενημερώνουμε έναν ενήλικα στο σχολείο και στο σπίτι

Για να διευκολυνθεί η εμφάνιση επιθυμητών συμπεριφορών από πλευράς των παιδιών, θα πρέπει να οργανώνονται συναντήσεις με τους μαθητές σε εβδομαδιαία βάση. Στις συναντήσεις αυτές θα υπάρχει επικοινωνία με τους μαθητές και οι δάσκαλοι με τα κατάλληλα ερεθίσματα θα τους ενθαρρύνουν να ακολουθούν τους κανόνες του κώδικα.

Στον κώδικα συμπεριφοράς πρέπει να είναι σαφές ποια συμπεριφορά προσδοκούμε από τα θύματα, δηλ. τους αποδέκτες του εκφοβισμού, όπως για παράδειγμα:

• ανάφερε το συμβάν σε κάποιον δάσκαλο

• ανάφερε το συμβάν στον διευθυντή του σχολείου

• πες το στους γονείς σου

• μην το περνάς μόνος/η σου

• ζήτα βοήθεια

• δείξε αποφασιστικότητα και αυτοπεποίθηση

• βρες τρόπο να εκφράσεις τα συναισθήματά σου (μέσω μιας ζωγραφιάς, γράφοντας ή συζητώντας)

• κάνε παρέα με παιδιά με τα οποία νιώθεις άνετα και τα εμπιστεύεσαι

Εξίσου σημαντική είναι και η συμπεριφορά των αυτοπτών μαρτύρων. Για τον λόγο αυτόν, θα πρέπει ο κώδικας συμπεριφοράς να περιλαμβάνει ξεκάθαρους κανόνες και γι’ αυτή την ομάδα, όπως για παράδειγμα:

• ανάφερε το συμβάν σε κάποιον ενήλικα

• δώσε τη βοήθειά σου στους μαθητές που τη χρειάζονται

• κάνε παρέα με παιδιά που δεν έχουν παρέα και προσκάλεσέ τα στην παρέα σου

• αν ξέρεις ότι κάποιο ή κάποια παιδιά ενοχλούν ένα άλλο παιδί, ενημέρωσε έναν ενήλικα στο σχολείο και στο σπίτι

• να είσαι διακριτικός και να μην κουτσομπολεύεις σχετικά με το συμβάν

Όσον αφορά στην τιμωρία των θυτών, θα πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο όταν πρέπει. Η σωματική τιμωρία, πάντως, έχει αρνητικές συνέπειες και ενδέχεται να αυξήσει την επιθετικότητα των θυτών (Olweus, 1993). Για να είναι αποτελεσματική μια τιμωρία, πρέπει οι εκπαιδευτικοί να λάβουν υπόψη τους τα εξής: 

• Οι θύτες θα πρέπει να έχουν γνώση των κανόνων του σχολείου, όπως και των επιπτώσεων μη συμμόρφωσής τους σε αυτούς

• Γονείς και δάσκαλοι θα πρέπει να δείχνουν σταθερότητα και συμφωνία στις τιμωρίες, ώστε ο θύτης να μην μπερδεύεται και να μην εκμεταλλεύεται την έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ των ενηλίκων

• Ο δάσκαλος θα πρέπει να εξηγεί στον θύτη τον λόγο της τιμωρίας του και το γεγονός ότι όλοι είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους. Πριν από την τιμωρία, θα πρέπει να προηγείται μια εποικοδομητική συζήτηση μεταξύ δάσκαλου και μαθητή

• Τέλος, δεν πρέπει να νιώσουν οι θύτες ότι τους εκδικούμαστε ή τους απορρίπτουμε μέσω της τιμωρίας. Πρέπει να είναι ξεκάθαρο ότι η συμπεριφορά  τους είναι η αποδοκιμαστέα και δεν απορρίπτουμε τους ίδιους

8.4.2 Πρακτικές που μπορούν να εφαρμόσουν οι μαθητές μέσα στην τάξη:

• Να προσδιορίζουν ποιοι μαθητές βρίσκονταν ενώπιοι με το περιστατικό του εκφοβισμού

• Να μπορούν να ξεκαθαρίσουν εάν οι ίδιοι ή οι άλλοι συμμαθητές συμμετείχαν στο περιστατικό ως ουδέτεροι παρατηρητές ή αν ήταν ενθαρρυντικοί προς το παιδί που πραγματοποίησε τον εκφοβισμό

• Να συζητούν με τον εκπαιδευτικό σχετικά με την κατάλληλη συμπεριφορά σε μια τέτοια κατάσταση, δηλαδή, αν θα έπρεπε να απευθυνθούν σε κάποιον εκπαιδευτικό ή γονιό για βοήθεια, να ρωτούν σχετικά με τις ευθύνες που έχουν, όταν βλέπουν να συμβαίνει κάποιο περιστατικό εκφοβισμού

• Να συζητούν σχετικά με το τί θα έπρεπε να κάνουν, για να αντιμετωπιστεί ο εκφοβισμός και να εξασφαλιστεί ένα ασφαλές κλίμα τόσο για τα ίδια τα παιδιά όσο και για τους υπόλοιπους συμμαθητές τους

Εικόνα: http://www.yorkregionanti-bullying.org/