Κοινωνικοψυχολογικές επιπτώσεις της σχολικής βίας και του εκφοβισμού στα θύματα, στο σχολείο και στην κοινωνία

Σκοπός

Η σχολική βία και ο εκφοβισμός είναι ένα φαινόμενο που τα τελευταία χρόνια έχει λάβει τεράστιες διαστάσεις τόσο σε χώρες του εξωτερικού, όσο και στη χώρα μας. Ευνόητο είναι πως τόσο οι μαθητές και το σχολείο, όσο και η ευρύτερη κοινωνία δεν μένουν ανεπηρέαστοι από το φαινόμενο αυτό. Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να παρουσιάσει και να αναλύσει τις βραχυπρόθεσμες, αλλά και τις μακροπρόθεσμες κοινωνικοψυχολογικές επιπτώσεις που μπορεί να επιφέρει ο σχολικός εκφοβισμός και η ενδοσχολική βία τόσο στους θύτες, όσο και στα θύματα και τους παρατηρητές. Επίσης, αναλύονται οι επιπτώσεις που επιφέρουν τέτοια φαινόμενα στο επίπεδο του σχολείου, αλλά και στην ευρύτερη κοινωνία.

Προσδοκώμενα Αποτελέσματα

Όταν θα έχετε ολοκληρώσει τη μελέτη του κεφαλαίου αυτού, θα είστε σε θέση να: 

• Αναφέρετε ποιοι επηρεάζονται από φαινόμενα σχολικής βίας και εκφοβισμού
• Περιγράφετε τις επιπτώσεις που μπορεί να επιφέρει ο ενδοσχολικός εκφοβισμός και η βία στα θύματα, στους θύτες, στους παρατηρητές, στο σχολείο και στην κοινωνία
• Περιγράφετε τις επιπτώσεις που μπορεί να επιφέρει ο ενδοσχολικός εκφοβισμός και η βία τόσο σε βραχυπρόθεσμο επίπεδο, όσο και σε μακροπρόθεσμο
• Προσδιορίζετε τις επιπτώσεις της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού υπό το πρίσμα μιας ολιστικής προσέγγισης, η οποία λαμβάνει υπόψη και την ευρύτερη κοινωνία.

Έννοιες Κλειδιά

• κοινωνικοψυχολογικές επιπτώσεις σχολικής βίας και εκφοβισμού
• βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις
• μακροπρόθεσμες επιπτώσεις
• επιπτώσεις στα θύματα
• επιπτώσεις στους θύτες
• επιπτώσεις στους παρατηρητές
• επιπτώσεις στο σχολείο
• επιπτώσεις στην κοινωνία

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Το κεφάλαιο αυτό περιλαμβάνει τρεις ενότητες. Στην πρώτη επιχειρείται η ανάλυση των κοινωνικοψυχολογικών επιπτώσεων της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού στα θύματα, στους θύτες και στους παρατηρητές. Στη δεύτερη υποενότητα περιγράφονται οι επιπτώσεις στο πλαίσιο του σχολείου, ενώ στην τρίτη υποενότητα αναλύονται οι επιπτώσεις στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.

Οι επιπτώσεις του ενδοσχολικού εκφοβισμού στα θύματα ποικίλλουν και εκτείνονται σε πολλές περιπτώσεις από την κατάθλιψη (Kaltiala-Heimo, 2000), έως σοβαρές ψυχολογικές διαταραχές συμπεριφοράς, όπως η υπερβολικά χαμηλή αυτοεκτίμηση (Graham & Juvonen, 1998•Hawker & Boulton, 2000•Jankauskiene, Kardelis, Sukys & Kardeliene, 2008•Solberg & Olweus, 2003), οι συνέπειες της οποίας μπορούν να φτάσουν ακόμα και σε απόπειρες αυτοκτονίας (Holt et al., 2015).

Τα παιδιά που γίνονται θύματα εκφοβισμού είναι δυνατόν να νιώσουν έντονο άγχος και αισθήματα ανασφάλειας (Kaltiala-Heimo, 2000). Συχνά αισθάνονται «ανόητα», αποτυχημένα, μη ελκυστικά σε κοινωνικό επίπεδο, ενώ διακατέχονται από ντροπή. Κατά τη μαθησιακή διαδικασία στο σχολείο, έχουν την τάση να «κρύβουν» τις πιθανές απορίες τους, φοβούμενα μήπως ξαναπέσουν «θύματα εκφοβισμού». (Byrne, 1994). Επιπλέον, ενδέχεται να παρουσιάσουν διάφορες φοβίες, να εμφανίσουν σχολική άρνηση, απουσιάζοντας συχνά από το σχολείο, εξαιτίας του γεγονότος ότι η σχολική ζωή γίνεται γι’ αυτούς μια ανυπόφορη εμπειρία. Έτσι, οδηγούνται σε μείωση της σχολικής τους επίδοσης, σε μαθησιακές δυσκολίες και κατ’ επέκταση σε σχολική αποτυχία (Nansel et al., 2001). Επιπρόσθετα, είναι πιθανό να εμφανίσουν διάφορα ψυχοσωματικά προβλήματα όπως πονοκεφάλους, πόνους στην κοιλιά, διαταραχές ύπνου, ενούρηση κ.ά. (Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.) 

Σύμφωνα και με διάφορες έρευνες, έχει διαπιστωθεί λοιπόν πως τα θύματα συχνά παρουσιάζουν κατάθλιψη (Αντωνίου & Καμπόλη, 2014 •Πλούμπη & Αντωνίου, 2014∙ Branson & Cornell, 2009• Hunter, Boyle & Warden, 2007• Seals & Young, 2002• Solberg & Olweus, 2003), έντονο άγχος (Graham & Juvonen, 1998 •Salmon, James & Smith, 1998), και κατάθλιψη και έντονο άγχος ταυτόχρονα (Hawker & Boulton, 2000••Kaltiala-Heino, Rimpelä, Rantanen & Rimpelä, 2000). Οι επιπτώσεις αυτές είναι αποδεδειγμένο πως είναι ισχυρότερες και πιο καθοριστικές για την υπόλοιπη ζωή τους στα κορίτσια, απ’ ό,τι στα αγόρια (Graham & Juvonen, 1998). Επιπλέον, έχει διαπιστωθεί πως τα θύματα αντιμετωπίζουν δυσκολίες κοινωνικής προσαρμογής. Ειδικότερα, η συσχέτιση του εκφοβισμού με την φτωχότερη ψυχοκοινωνική προσαρμογή στα θύματα είναι εντυπωσιακά παρόμοια στις περισσότερες χώρες (Nansel et al. 2004). Επιπρόσθετα, τα θύματα συνήθως αντιμετωπίζουν συναισθήματα μοναξιάς, εγκατάλειψης και αποξένωσης από την ομάδα των συνομιλήκων τους (Graham & Juvonen, 1998). Τα παιδιά αυτά είναι συχνά απομονωμένα. Η κοινωνική απομόνωση μπορεί να οφείλεται είτε στον αποκλεισμό που βιώνουν σαν πράξη εκφοβισμού από τον θύτη είτε στον φόβο που παρουσιάζουν για πιθανή στοχοποίηση από τους θύτες (Graham & Juvonen, 1998; Nansel et al. 2001). Όπως αναφέρει και ο Olweus (2009), τα παιδιά αυτά φαίνεται να είναι συχνά μόνα και αποκλεισμένα από την ομάδα των συνομηλίκων τους κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων και της ώρας του φαγητού στο σχολείο. Επιπλέον, φαίνεται να μην έχουν κανένα στενό φίλο μέσα στην τάξη, ενώ είναι οι τελευταίοι μαθητές τους οποίους διαλέγουν οι συνομίληκοί τους στα ομαδικά παιχνίδια. Συνήθως δεν καλούν συμμαθητές τους στο σπίτι, ενώ σπάνια πηγαίνουν στο σπίτι κάποιου συμμαθητή τους. Επίσης, χάνουν το ενδιαφέρον τους και παραιτούνται από δραστηριότητες και χόμπι που τα θεωρούσαν ελκυστικά και ενδιαφέροντα (Suckling & Temple, 2002). 

Αναφορικά με τις σωματικές ή ακόμα και τις σεξουαλικές επιθέσεις, αυτές είναι αρκετά πιθανό να προκαλέσουν σοβαρά τραύματα στους μαθητές, σε σημείο νοσοκομειακής τους περίθαλψης (Barone, 1997). Επιπλέον, προκαλείται ανησυχία και άγχος στα θύματα, ενώ είναι πολύ πιθανό οι επιθέσεις αυτές να τα οδηγήσουν στο σύνδρομο του μετατραυματικού στρες, το οποίο συνοδεύεται από πολλαπλά συμπτώματα, όπως οι διαταραχές ύπνου, η τάση αναβίωσης του τραυματικού γεγονότος στις αναμνήσεις και τα όνειρα, η αποξένωση, η έλλειψη ενδιαφέροντος, η δυσκολία συγκέντρωσης και η υπερβολική εγρήγορση. Από την άλλη πλευρά, σε ακραίες περιπτώσεις, έχουν αναφερθεί περιστατικά αφαίρεσης ζωής του θύτη, στην προσπάθεια του θύματος να αμυνθεί (Roland, 1987, σελ. 4) ή λόγω του συνεχούς και έντονου θυμού του θύματος. 

Μακροπρόθεσμες κοινωνικοψυχολογικές επιπτώσεις στα θύματα 

Οι επιπτώσεις για τους μαθητές οι οποίοι εκφοβίζονται, μπορούν να διαρκέσουν αρκετό καιρό μετά την αποφοίτησή τους από το σχολείο ή να τους συνοδεύουν και για ολόκληρη την ενήλικη ζωή τους. Αναλυτικότερα, διαχρονικές έρευνες καταδεικνύουν ότι η χρόνια θυματοποίηση συνδέεται με διάφορα ψυχολογικά προβλήματα, όπως την υπερβολική αναστολή, τη μοναξιά και την κατάθλιψη. Τα παιδιά και οι έφηβοι που θυματοποιούνται, τείνουν να αναπτύσσουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, να βλέπουν τους εαυτούς τους σαν αποτυχημένους και να ντρέπονται. Έτσι, μεγαλώνοντας αναπτύσσουν κακή κοινωνική προσαρμογή, αντιμετωπίζουν υψηλά επίπεδα της απόρριψης από ομοτίμους και φτωχές κοινωνικές δεξιότητες. Αυτό αυξάνει την απομόνωσή τους από τους άλλους και ενισχύει έναν φαύλο κύκλο χρόνιας θυματοποίησης και κατ’ επέκταση αυξάνεται η πιθανότητα να ξαναγίνουν θύματα (Carney & Merrell, 2001). 

Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι οι συνέπειες της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού στα παιδιά και τους εφήβους είναι σοβαρές και καθοριστικές για την ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη και εξέλιξη. 

Ωστόσο, δεν έχει μελετηθεί συστηματικά ο τρόπος με τον οποίο τα ίδια τα παιδιά αυτοαξιολογούν τις επιπτώσεις της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού. Παρατηρείται διαφοροποίηση, τόσο μεταξύ των διαφόρων παιδιών, όσο και μεταξύ των δύο φύλων, αλλά και των διαφόρων κουλτουρών, ως προς το βαθμό με τον οποίο τα παιδιά αντιλαμβάνονται τον εκφοβισμό ως επιβλαβή. Από την άλλη μεριά, σύμφωνα με έρευνα, σε σχολεία τα οποία χαρακτηρίζονταν από αυξημένο αριθμό αναφορών περιστατικών ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού, οι εκπαιδευτικοί είχαν σημαντικά περισσότερες πιθανότητες να παρατηρήσουν και να αντιληφθούν μια συμπεριφορά ως εκφοβιστική και να ενθαρρύνουν τους μαθητές να αναφέρουν την συμπεριφορά αυτή ως εκφοβιστική (Siann, Callaghan, Lockhart & Rawson, 1993). Για τους λόγους αυτούς λοιπόν, πρέπει να τονιστεί ότι η ενδοσχολική βία και ο εκφοβισμός επιβάλλεται να εξετάζονται και να ερμηνεύονται μέσα σε ένα πλαίσιο κοινωνικό ως απόρροια της επίδρασης του συστήματος στο οποίο ζει το παιδί (κοινωνία, οικογένεια, σχολείο) και όχι από τη σκοπιά της ατομικής παθολογίας (Siann, Callaghan, Lockhart & Rawson, 1993). Σε κάθε περίπτωση πάντως, η συστηματική πρόληψη και η κατάλληλη αντιμετώπιση κάθε μορφής βίας στο σχολείο είναι πολύ σημαντική (ΕΨΥΠΕ). 

Δραστηριότητα 2 / Κεφάλαιο 5 

Προαιρετικά, μέσω του αντίστοιχου θέματος στην Ομάδα συζητήσεων για δραστηριότητες

Τις αρνητικές επιπτώσεις της σχολικής βίας και του εκφοβισμού συχνά δεν αντιμετωπίζουν μόνο τα θύματα, αλλά και οι θύτες. Τα παιδιά ή οι έφηβοι που προκαλούν τέτοια περιστατικά, δηλαδή αυτά που ασκούν τη βία και τον εκφοβισμό, αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο να απομακρυνθούν από το σχολείο, να διακόψουν τη σχολική φοίτηση ή ακόμα να εμφανίσουν τάσεις φυγής από το σπίτι (ΕΨΥΠΕ). Συνήθως οι θύτες παρουσιάζουν στοιχεία προβληματικής, αντικοινωνικής και συχνά κοινωνικά αποκλίνουσας και παραβατικής συμπεριφοράς. Επιπλέον, συνήθως καπνίζουν, κάνουν χρήση αλκοόλ ή ακόμα εθίζονται σε ναρκωτικές ουσίες (Loeber & Dishion, 1983 •O’Moore & Kirkham 2001).
Παράλληλα, φαίνεται να εμφανίζουν αυξημένη πιθανότητα να παρουσιάσουν διαταραχές ψυχιατρικής φύσεως όπως χαμηλή αυτοεκτίμηση, κατάθλιψη και αυτοκτονικό ιδεασμό (Klomek et al., 2008).

Μακροπρόθεσμες κοινωνικοψυχολογικές επιπτώσεις στους θύτες
Σύμφωνα με έρευνες, τα παιδιά ή οι έφηβοι θύτες αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο να εξελιχθούν, σε ποσοστό που προσεγγίζει το 50%, σε ενήλικες με αντικοινωνική και παραβατική συμπεριφορά, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως. Οι Eron και Huesmann (1984) πραγματοποίησαν μία μακροχρόνια μελέτη 22 ετών σε παιδιά που υπήρξαν θύτες σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού και βίας στα οκτώ τους χρόνια και σημείωσαν ότι οι περισσότεροι από αυτούς είχαν τουλάχιστον μία εγκληματική ενέργεια στο ποινικό τους μητρώο κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής τους. Οι Eron κ.ά. (1987), ακολούθησαν σε ερευνητικό επίπεδο θύτες που εντοπίζονταν νωρίς στο σχολείο σε μικρές τάξεις και οι οποίοι προκαλούσαν περιστατικά ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού. Διαπίστωσαν ότι το 25% απ’ αυτούς είχαν βεβαρημένο ποινικό μητρώο από την ηλικία των 30. Επιπλέον, ο Olweus (1994) διαπίστωσε ότι το 60% των θυτών ηλικίας 12-15 ετών είχαν συλληφθεί τουλάχιστον μια φορά και το 35% έως 40% είχαν συλληφθεί τρεις ή περισσότερες φορές μόλις από την ηλικία των 24 ετών.

Σκοπός

Στην ενότητα αυτή θα επιχειρηθεί η ανάλυση των επιπτώσεων της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού στο σχολείο. Μέσα από την ανάλυση αυτή, οι εκπαιδευόμενοι θα κατανοήσουν ότι, όταν λαμβάνουν χώρα τέτοια περιστατικά σε ένα σχολείο, δεν επηρεάζονται αρνητικά μόνο τα θύματα, οι θύτες και οι παρατηρητές. Επηρεάζεται και το κλίμα της σχολικής κοινότητας, η οποία, μετά από τέτοια περιστατικά, δεν είναι εύκολο να εκπληρώσει τους ρόλους για τους οποίους προορίζεται και να προστατεύσει επαρκώς τα δικαιώματα των παιδιών.

Προσδοκώμενα Αποτελέσματα

Όταν θα έχετε ολοκληρώσει τη μελέτη της ενότητας αυτής, θα είστε σε θέση να: 

• Περιγράφετε τις αρνητικές επιπτώσεις που επιφέρει η ενδοσχολική βία και ο εκφοβισμός στη σχολική κοινότητα
• Εξηγείτε τους λόγους για τους οποίους το σχολείο δεν είναι ικανό να επιτελεί τους ρόλους για τους οποίους προορίζεται, μετά από την εμφάνιση τέτοιων περιστατικών
• Εξηγείτε τους λόγους για τους οποίους παραβιάζονται τα δικαιώματα των παιδιών όταν συμβαίνουν τέτοια περιστατικά
• Εκτιμάτε τη βαρύτητα που έχουν τέτοια περιστατικά για την επιδείνωση του σχολικού κλίματος.

Έννοιες Κλειδιά

• συνέπειες στο σχολείο
• σχολικό κλίμα
• ρόλος σχολείου
• δικαιώματα των παιδιών

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Μπορούμε με σιγουριά να πούμε ότι «ο επαναλαμβανόμενος χαρακτήρας του εκφοβισμού αναπαράγεται σε όλη τη ζωή, μέσα από την επίδειξη δύναμης και κυριαρχίας» (Αρτινοπούλου, 2001). Η ευρύτερη κοινωνία όμως δε μένει ανεπηρέαστη από τέτοιες καταστάσεις. Τέτοια περιστατικά προκαλούν φόβο, ανασφάλεια και αναπόφευκτα επηρεάζονται, σε μακροχρόνιο επίπεδο, η εγκληματικότητα και η βία.

Τα θύματα του εκφοβισμού συχνά μεταφέρουν στο σπίτι τους την απογοήτευσή τους και την αγανάκτησή τους για το σχολείο και επιτίθενται στους γονείς τους, οι οποίοι, δυστυχώς, πιθανότατα αγνοούν τη θυματοποίηση των παιδιών τους στον χώρο του σχολείου (Ambert, 1994). Κατά συνέπεια, οι οικογενειακές σχέσεις είναι πιθανό να επιδεινωθούν (Αντωνίου, 2006).
Επιπλέον, η κοινωνία εν γένει υποφέρει από περιστατικά εκφοβισμού (Farrington, 1991). Τα αποτελέσματα αρκετών διαχρονικών μελετών δείχνουν ότι τα παιδιά-θύτες κουβαλούν αυτά τα προβλήματα κοινωνικής συμπεριφοράς μαζί τους και στην ενήλικη ζωή και, το σημαντικότερο, τα περνούν στη νεότερη γενιά (Farrington, 1991• Serbin et al, 1991). Επιπρόσθετα, είναι πιθανόν, οι θύτες περιστατικών βίας ή εκφοβισμού σε μεταγενέστερο στάδιο να εμπλακούν σε εγκληματικές δραστηριότητες (Farrington, 1991). Επιπλέον, είναι πολύ πιθανό οι θύτες να εκφοβίζουν τις συζύγους τους και τα παιδιά τους, μια κατάσταση η οποία δημιουργεί έναν κύκλο ενδοοικογενειακής βίας και ενθαρρύνει τη δημιουργία νέων γενιών επιθετικών παιδιών (Farrington 1991).

Όπως αναφέρει η Αρτινοπούλου (2001), «η ανασφάλεια, ο φόβος του εγκλήματος και οι συνέπειες της εγκληματικότητας κλονίζουν τα θεμέλια μιας δημοκρατικής κοινωνίας». Για τον λόγο αυτόν, όπως θα δούμε και στο επόμενο κεφάλαιο, οι όποιες στρατηγικές πρόληψης, θα πρέπει να εφαρμόζονται σε πολλαπλά επίπεδα και όχι μεμονωμένα. Θα πρέπει να υπάρχει μια ολιστική προσέγγιση και πρόληψη του προβλήματος, σε επίπεδο κοινωνικών θεσμών, αλλά και στην κοινωνία ως σύνολο.

Δραστηριότητα 3 / Κεφάλαιο 5 

Προαιρετικά, μέσω του αντίστοιχου θέματος στην Ομάδα συζητήσεων για δραστηριότητες

Τα επαναλαμβανόμενα και σοβαρά περιστατικά εκφοβισμού είναι δυνατόν να προκαλέσουν τόσο βραχυπρόθεσμες όσο και μακροπρόθεσμες αρνητικές επιπτώσεις. Τα «θύματα» είναι πολύ πιθανό να υποφέρουν από προβλήματα εσωτερικής φύσεως, όπως αισθήματα ανασφάλειας, υπερβολικά χαμηλή αυτοεκτίμηση, έντονο άγχος, σοβαρές ψυχολογικές διαταραχές συμπεριφοράς, κατάθλιψη, ενώ σε ακραίες περιπτώσεις μπορούν να παρουσιάσουν αυτοκτονικό ιδεασμό ή να προβούν σε απόπειρες αυτοκτονίας. Επιπλέον, είναι πιθανό να παρατηρηθεί μείωση της σχολικής τους επίδοσης, μαθησιακές δυσκολίες, σχολική άρνηση, και κατ’ επέκταση να οδηγηθούν σε  σχολική αποτυχία. Σε ψυχοσωματικό επίπεδο μπορούν να παρουσιάσουν πονοκεφάλους, πόνους στην κοιλιά, διαταραχές ύπνου, ενούρηση.

Αναφορικά με τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στα θύματα, αυτές συνοψίζονται στα σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα, στην υπερβολική αναστολή, στη μοναξιά, στην κατάθλιψη, στην κακή κοινωνική προσαρμογή, στα υψηλά επίπεδα της απόρριψης από τους ομότιμους, στις φτωχές κοινωνικές δεξιότητες και εν τέλει στην αύξηση της πιθανότητας να ξαναγίνουν θύματα βίας και στην εμπλοκή τους σε έναν φαύλο κύκλο χρόνιας θυματοποίησης. Επιπλέον, φαίνεται όλες αυτές οι επιπτώσεις να είναι ισχυρότερες και πιο καθοριστικές για την υπόλοιπη ζωή τους στα κορίτσια συγκριτικά με τα αγόρια.

Από την άλλη μεριά, οι θύτες υποφέρουν από προβλήματα εξωτερικής συμπεριφοράς, όπως η αντικοινωνική συμπεριφορά και η εγκληματικότητα. Αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο να διακόψουν τη σχολική φοίτηση ή να απομακρυνθούν από το σχολείο, ενώ χαρακτηρίζονται από τάσεις φυγής από το σπίτι.  Σε μακροπρόθεσμο επίπεδο, παρουσιάζουν προβληματικές, αντικοινωνικές και συχνά κοινωνικά αποκλίνουσες και παραβατικές ή εγκληματικές συμπεριφορές, ενώ ως ενήλικες καπνίζουν, κάνουν χρήση αλκοόλ ή ακόμα εθίζονται και σε ναρκωτικές ουσίες. Επιπτώσεις υπάρχουν και στο επίπεδο του σχολείου, το οποίο αποτυγχάνει στους ρόλους για τους οποίους προορίζεται. Έτσι, με την εμφάνιση περιστατικών ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού, το σχολείο δεν εξυπηρετεί τους γνωστικούς και κοινωνικοποιητικούς ρόλους του, ενώ παράλληλα δεν συμβάλλει στην ανάπτυξη της προσωπικότητας των παιδιών, καθώς δημιουργείται ένα κλίμα φόβου και άγχους. Επιπλέον, η αποτυχία του σχολείου να παρέχει ένα ασφαλές κλίμα στα παιδιά, αποτελεί παραβίαση των δικαιωμάτων τους.

Όλα τα παραπάνω, είναι προφανές πως επηρεάζουν και τη γενικότερη λειτουργία της ευρύτερης κοινωνίας, καθώς τα παιδιά-θύτες κουβαλούν αυτά τα προβλήματα κοινωνικής συμπεριφοράς μαζί τους και στην ενήλικη ζωή και, το σημαντικότερο, τα περνούν στη νεότερη γενιά. Ο επαναλαμβανόμενος κύκλος θύματος-θύτη συμβάλλει στον επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα του εκφοβισμού, ο οποίος αναπαράγεται σε όλη τη ζωή, μέσα από την επίδειξη δύναμης και κυριαρχίας. Έτσι, η ανασφάλεια, ο φόβος του εγκλήματος και οι συνέπειες της εγκληματικότητας κλονίζουν τα θεμέλια μιας δημοκρατικής κοινωνίας.

Ελληνόγλωσση

Αντωνίου, Α.-Σ. (2006). Επαγγελματίες υγείας στη διάγνωση και αντιμετώπιση θυμάτων ενδο-οικογενειακής βίας. Σεμινάριο στο Κέντρο Επαγγελματικής Κατάρτισης Γενικού Νοσοκομείου Ελευσίνας «Θριάσιο» στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Υγεία-Πρόνοια 2000-2006» [Υ05-Υ20-Ε024]. 
Αντωνίου, Α.-Σ. & Καμπόλη, Γ. (2014). Πως σχετίζεται ο σχολικός εκφοβισμός με την κατάθλιψη και τις τάσεις αυτοκτονίας σε παιδιά και εφήβους. Στο Σ. Κούτρας (Επιμ.), Η Ψυχική Υγεία των Παιδιών στην Κοινωνία της Κρίσης. Ο Ρόλος των Γονέων και των Εκπαιδευτικών (102-121). Αθήνα: Ταξιδευτής.
Αρτινοπούλου, Β. (2001), Βία στο σχολείο. Έρευνες και πολιτικές στην Ευρώπη. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Βογιατζής, Η. (2014). Σχολικός εκφοβισμός και μαθητές με αναπηρία, υπάρχει λύση!http://www.newsitamea.gr/%CF%83%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82-%CE%B5%CE%BA%CF%86%CE%BF%CE%B2%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BC%CE%B1%CE%B8%CE%B7%CF%84%CE%AD%CF%82-%CE%BC%CE%B5-%CE%B1%CE%BD/ 
Γιανναδάκη, Τ. (2013). Νεανική Παραβατικότητα και Σχολείο, http://www.3gymagni.gr/index.php/ergasies-ma8iton/item/633-neaniki-paravatikotita
Γιαννακοπούλου, Ε. (2014). Ο Σχολικός εκφοβισμός ως βιωμένη εμπειρία. Πανεπιστήμιο Πατρών.
Εταιρία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου-Ε.Ψ.Υ.Π.Ε., Ενδοσχολική Βία και Εκφοβισμός. Αιτίες, Επιπτώσεις, Αντιμετώπιση. Απαντήσεις στα Ερωτήματα των Εκπαιδευτικών.
Κυριακίδη, Μ. (2013). Ο σχολικός εκφοβισμός σε έξαρση. Περίληψη ημερίδας της «Πυξίδας» για την αποτροπή των φαινομένων σχολικού εκφοβισμού.
Κωνσταντίνου Χ., (2000). Σχολική Πραγματικότητα και Κοινωνικοποίηση του Μαθητή, (3η έκδοση). Αθήνα: Gutenberg.
Μέλλου, Ευσ. & Αντωνίου, Α.-Σ. (2013). Η επίδραση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και του ηλεκτρονικού εκφοβισμού στην ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων. Στα Πρακτικά του Συνεδρίου: Παιδική Ηλικία-Κοινωνιολογικές, Πολιτισμικές, Ιστορικές και Παιδαγωγικές Διαστάσεις, 11-14 Απριλίου (Επιμ. Χ. Μπαμπούνης, σελ. 1145–1151). Αθήνα: Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Εργαστήριο Κοινωνικών Επιστημών.
Μπαμπάλης, Θ. (2011). Η κοινωνικοποίηση του παιδιού στη σχολική τάξη: Ο ρόλος του εκπαιδευτικού. Αθήνα: Διάδραση.
Πλούμπη, Αικ. & Αντωνίου, Α.-Σ. (2014). Αγχώδεις Διαταραχές, αυτοκτονικός ιδεασμός και χρήση ουσιών σε παιδιά και εφήβους και η σχέση τους με τα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού. Στα Πρακτικά του 4ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Επιστημών Εκπαίδευσης, 20–22 Ιουνίου. Αθήνα: ΕΚΠΑ, Τομέας Ειδικής Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας Π.Τ.Δ.Ε. & Κέντρο Μελέτης Ψυχοφυσιολογίας και Εκπαίδευσης
Τσαρδάκης, Δ. (1984). Διαδικασίες Κοινωνικοποίησης. Αθήνα: Σκαραβαίος.
Χατζηγεωργίου, Σ. & Αντωνίου, Α.-Σ. (2014). Ο ρόλος συγκεκριμένων χαρακτηριστικών προσωπικότητας (νευρωτισμού, εσωστρέφειας) στο φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού. Στα Πρακτικά του 4ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Επιστημών Εκπαίδευσης, 20–22 Ιουνίου. Αθήνα: ΕΚΠΑ, Τομέας Ειδικής Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας Π.Τ.Δ.Ε. & Κέντρο Μελέτης Ψυχοφυσιολογίας και Εκπαίδευσης

Ξενόγλωσση

Alcaraz, R., Kim, T. & Gendron, B. (2010). Bullying in Schools. University of California.
Ambert, A. M. (1994). A qualitative study of peer abuse and its effects: Theoretical and empirical implications. Journal of Marriage and the Family, 119–130.
Barone, F. J. (1997). Bullying in Schools, Phil-Delta Kappan, 79(1), 80–82.
Branson, C. E. & Cornell, D. G. (2009). A comparison of self and peer reports in the assessment of middle school bullying. Journal of Applied School Psychology, 25(1), 5–27.
Byrne, B. J. (1994). Bullies and victims in a school setting with reference to some Dublin schools. The Irish Journal of Psychology, 15(4), 574–586.
Carney, A.G. & Merrell, K.W. (2001). Bullying in schools Perspectives on understanding and preventing an international problem. School Psychology International, 22(3), 364–382.
Eron, L. D. & Huesmann, L.R. (1984). The control of aggressive behavior by changes in attitudes, values, and the conditions of learning. Advances in the study of aggression, 1, 139–171.
Eron, L. D., Huesmann, L. R., Dubow, E., Romanoff, R. & Yarmel, P.W. (1987). Aggression and its correlates over 22 years. In Childhood aggression and violence (pp. 249–262). US: Springer.
Farrington, D. P. (1991). Childhood aggression and adult violence: Early precursors and later life outcomes. In D.J. Pepler & K.H. Rubin Hillsdale (Eds.), The development and treatment of childhood aggression, (5–29). NJ: Lawrence Erlbaum.
Floyd, N.M. (1985). Pick on Somebody Your Own Size?: Controlling Victimization. The Pointer, 29(2), 9–17.
Gilmartin, B. G. (1987). Peer Group Antecedents of Severe Love‐shyness in Males. Journal of personality, 55(3), 467–489.
Graham, S. & Juvonen, J. (1998). Self-blame and peer victimization in middle school: an attributional analysis. Developmental psychology, 34(3), 587.
Greenbaum, S. (1988) What can we do about schoolyard bullying. Principal, 67(2), 21–4.
Hawker, D.S. & Boulton, M.J. (2000). Twenty years' research on peer victimization and psychosocial maladjustment: a meta‐analytic review of cross‐sectional studies. Journal of child psychology and psychiatry, 41(4), 441–455.
Hazler, R. J. (1992). What kids say about bullying. Executive Educator, 14(11), 20–22.
Holt, M. K., Vivolo-Kantor, A. M., Polanin, J. R., Holland, K. M., DeGue, S., Matjasko, J. L., ... & Reid, G. (2015). Bullying and suicidal ideation and behaviors: a meta-analysis. Pediatrics, peds-2014.
Horne, A. M. & Socherman, R. (1996). Profile of a Bully: Who Would Do Such a Thing?. Educational Horizons, 74(2), 77–83.
Hunter, S. C., Boyle, J. M. & Warden, D. (2007). Perceptions and correlates of peer‐victimization and bullying. British Journal of Educational Psychology, 77(4), 797–810.
Jankauskiene, R., Kardelis, K., Sukys, S. & Kardeliene, L. (2008). Associations between school bullying and psychosocial factors. Social Behavior and Personality: an international journal, 36(2), 145–162.
Kaltiala-Heino, R., Rimpelä, M., Rantanen, P. & Rimpelä, A. (2000). Bullying at school—an indicator of adolescents at risk for mental disorders. Journal of adolescence, 23(6), 661–674.
Klomek, A. B., Sourander, A., Kumpulainen, K., Piha, J., Tamminen, T., Moilanen, I. & Gould, M. S. (2008). Childhood bullying as a risk for later depression and suicidal ideation among Finnish males. Journal of affective disorders, 109(1), 47–55.
Loeber, R. & Dishion, T. (1983). Early predictors of male delinquency: a review. Psychological bulletin, 94(1), 68.
Nansel, T. R., Overpeck, M., Pilla, R. S., Ruan, W. J., Simons-Morton, B., & Scheidt, P. (2001). Bullying behaviors among US youth: Prevalence and association with psychosocial adjustment. Jama, 285(16), 2094-2100.
Nansel, T. R., Craig, W., Overpeck, M. D., Saluja, G., & Ruan, W. J. (2004). Cross-national consistency in the relationship between bullying behaviors and psychosocial adjustment. Archives of pediatrics & adolescent medicine, 158(8), 730-736.
Olweus, D. (1978). Aggression in the schools: Bullies and whipping boys. Hemisphere.
Olweus, D. (1994). Bullying at school: long-term outcomes for the victims and an effective school-based intervention program. In L. R. Huesmann (Ed.), Aggressive behavior: Current perspectives (pp. 97–130). New York: Plenum.
Olweus, D. (2009). Εκφοβισμός και βία στο σχολείο: Τι γνωρίζουμε και τι μπορούμε να κάνουμε (Επιμ. Έκδ.: Γ. Τσιάντης). Αθήνα: Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου. (Έτος έκδοσης πρωτοτύπου 1993).
O’Moore, M. & Kirkham, C. (2001). Self‐esteem and its relationship to bullying behaviour. Aggressive behavior, 27(4), 269-283.
Perry, D.G., Kusel, S.J. & Perry, L.C. (1988). Victims of peer aggression. Developmental psychology, 24(6), 807.
Rigby, K. (2007). Bullying in Schools and What to do about It. ACER Press.
Rigby, K. (2008). Children and bullying: How parents and educators can reduce bullying at school. Blackwell Publishing.
Rivers, I., Poteat, V. P., Noret, N. & Ashurst, N. (2009). Observing bullying at school: The mental health implications of witness status. School Psychology Quarterly, 24(4), 211.
Roland, E. (1987). Lectures held at the Council of Europe conference ‘Bullying in schools’, Stavanger, Norway. In E. Roland & E. Munthe (Eds.), Bullying an international perspective. London: David Fulton.
Salmon, G., James, A. & Smith, D. M. (1998). Bullying in schools: self reported anxiety, depression, and self esteem in secondary school children. BMj, 317(7163), 924–925.
Seals, D. & Young, J. (2002). Bullying and victimization: prevalence and relationship to gender, grade level, ethnicity, self-esteem, and depression. Adolescence, 38(152), 735–747.
Serbin, L.A, Moskowitz, D.S., Schwartzman, A.E. & Ledingham, J.E, (1991). Aggressive, withdrawn, and aggressive / withdrawn children in adolescence: Into the next generation. In Pepler, D.J. & Rubin, K.H. (Eds.), The development and treatment of childhood aggression, Erlbaum, NJ Hillsdale, (55–78).
Siann, G., Callaghan, M., Lockhart, R., & Rawson, L. (1993). Bullying: Teachers’ views and school effects. Educational Studies, 19(3), 307-321.
Slee, P. T. (1994). Situational and interpersonal correlates of anxiety associated with peer victimisation. Child Psychiatry and Human Development, 25(2), 97–107.
Slee, P. T. & Rigby, K. (Eds.) (1998). Children's peer relations. Psychology Press.
Solberg, M. E. & Olweus, D. (2003). Prevalence estimation of school bullying with the Olweus Bully/Victim Questionnaire. Aggressive behavior, 29(3), 239–268.
Suckling, A. & Temple, C. (2002). Bullying: a whole school approach. Jessica Kingsley Pub.

Προτεινόμενη συμπληρωματική βιβλιογραφία για περαιτέρω μελέτη

Αντωνίου, Α.-Σ. (2003). Όταν ο μαθητής αρνείται το σχολείο. Ιατρικά, 46, 10–12.
Αντωνίου, Α.-Σ. (2004). Απώλεια γονέα και κακοποίηση. Ιατρικά, 98, 20–21.
Αντωνίου, Α.-Σ. & Ξυπολιτά, Ε. (2014). Διαταραχή μετατραυματικού στρες σε παιδιά και εφήβους. Στο Σ. Κούτρας (Επιμ.), Η Ψυχική Υγεία των Παιδιών στην Κοινωνία της Κρίσης - Ο Ρόλος των Γονέων και των Εκπαιδευτικών (σελ. 21–41). Αθήνα: Ταξιδευτής.
Αντωνίου, Α.-Σ. & Πολυχρόνη, Φ. (2006). Καταστάσεις στρες σε παιδιά και εφήβους. Στο Λ. Μπεζέ & Μ. Λουμάκου (Επιμ.), Τα Δικαιώματα του Παιδιού (σελ. 99-114). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Αρτινοπούλου, Β. (2009). Βία στην οικογένεια και βία στο σχολείο. Εγκέφαλος, 46(2). Aθήνα: Σύλλογος Εγκέφαλος.
Αρτινοπούλου, Β. (2010). Σχολική Διαμεσολάβηση - Εκπαιδεύοντας τους μαθητές στη διαχείριση της βίας και του εκφοβισμού. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
Artinopoulou, V. (2011) Bullying and cyberbullying in Greece. In Thanos, Th. & Kourkoutas, H. (eds.), School violence and Delinquency: Psycho-social dimensions and interventions. Athens: Topos pub.
Κουρκούτας, Η. & Θάνος, Θ. (Επιμ.) (2013). Σχολική βία και παραβατικότητα. Ψυχολογικές, κοινωνιολογικές, παιδαγωγικές διαστάσεις. Ενταξιακές προσεγγίσεις και παρεμβάσεις. Αθήνα: Τόπος.
Παγούνη, Μ. & Αντωνίου, Α.-Σ. (2014). Σχολικός εκφοβισμός με θύματα μαθητές με ειδικές ανάγκες. Στα Πρακτικά του 4ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Επιστημών Εκπαίδευσης, 20-22 Ιουνίου. Αθήνα: ΕΚΠΑ, Τομέας Ειδικής Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας Π.Τ.Δ.Ε. & Κέντρο Μελέτης Ψυχοφυσιολογίας και Εκπαίδευσης.
Stapleton, M. (2011). Εκπαιδευτική ψυχολογία (Α.-Σ. Αντωνίου, Επιμ. & Μτφ.). Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση (Σειρά: Εφαρμοσμένη Ψυχολογία).
Steuer, F. B. (2005). Η ψυχολογική ανάπτυξη των παιδιών (Α.-Σ. Αντωνίου, επιμ.). Αθήνα: Εκδόσεις Έλλην.

Προτεινόμενη συμπληρωματική διαδικτυογραφία για περαιτέρω μελέτη

(Ανάκτηση 15 Δεκεμβρίου 2014)

 «Το Bullying μας ακολουθεί μια ζωή...», http://xenesglosses.eu/2013/02/bullying-2/
Grenoble, R. (2012), “Amanda Todd: Bullied Canadian Teen Commits Suicide After Prolonged Battle Online And In School”,http://www.huffingtonpost.com/2012/10/11/amanda-todd-suicide-bullying_n_1959909.html, The Hufffington Post.