Κεφάλαιο 2 - Θεωρητικό υπόβαθρο της επιθετικότητας: Κοινωνιολογική θεώρηση του φαινομένου και ερμηνευτικές προσεγγίσεις

Θεωρητικό υπόβαθρο της επιθετικότητας: Κοινωνιολογική θεώρηση του φαινομένου και ερμηνευτικές προσεγγίσεις

Σκοπός

Ο προσδιορισμός των αιτιών που ευθύνονται για την εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς εκ μέρους των παιδιών αποτελεί αντικείμενο έντονης συζήτησης πολλών επιστημονικών πεδίων. Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να εξετάσει ορισμένα θεμελιακά εννοιολογικά και θεωρητικά ζητήματα που αφορούν στην επιθετικότητα, κυρίως των εφήβων, προκειμένου τα μέλη της εκπαιδευτικής κοινότητας να είναι σε θέση να αναγνωρίζουν βασικά αίτια και παράγοντες ενίσχυσής της. Επιπλέον, παρατίθενται βασικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις αναφορικά με την εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς των νέων.

Προσδοκώμενα Αποτελέσματα

Όταν θα έχετε ολοκληρώσει τη μελέτη του κεφαλαίου αυτού, θα είστε σε θέση να: 

  • Αναγνωρίζετε και διακρίνετε τις μορφές επιθετικότητας 
  • Εντοπίζετε και αξιολογείτε τους παράγοντες που συντελούν στην εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς κατά την εφηβεία
  • Αναγνωρίζετε τον συσχετισμό κοινωνικών παραγόντων με την εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς, βάσει των κοινωνικών θεωριών
  • Κατανοείτε και αναγνωρίζετε προβληματικές καταστάσεις και δυσλειτουργίες σε επίπεδο οικογένειας, σχολείου και ευρύτερης κοινωνίας ως συντελεστές ενίσχυσης της επιθετικής συμπεριφοράς.


Έννοιες Κλειδιά

  • Eπιθετικότητα
  • Μορφές επιθετικότητας
  • Εφηβεία και επιθετικότητα
  • Κοινωνιολογικές θεωρίες
  • Ερμηνευτικές προσεγγίσεις


Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Tο κεφάλαιο αυτό περιλαμβάνει δύο ενότητες. Στην πρώτη επιχειρείται η παράθεση διαφόρων ερμηνειών αναφορικά με τον ορισμό της επιθετικότητας και τη διάκρισή της α) σε αναπόσπαστο στοιχείο του ανθρώπου και β) σε εχθρική και βίαιη επιθετικότητα. Επιπλέον, παρουσιάζονται οι διάφορες διεργασίες κοινωνικοποίησης και ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης του ατόμου που συντελούνται κατά την περίοδο της εφηβείας, καθώς και βασικές κοινωνιολογικές θεωρίες, οι οποίες εξηγούν τη συσχέτιση του κοινωνικού περιβάλλοντος με την εκδήλωση της επιθετικότητας. Στη δεύτερη ενότητα εξετάζεται η εμφάνιση του φαινομένου μέσα από τις πολύπλευρες διαστάσεις του, αλλά και τα αίτια που οδηγούν στην εκδήλωσή του, εστιάζοντας κυρίως σε οικογενειακούς και σχολικούς παράγοντες, καθώς και παράγοντες που προέρχονται από το ευρύτερο κοινωνικό-οικονομικό και πολιτισμικό περιβάλλον. 



Βιβλιογραφική τεκμηρίωση

Βιβλιογραφική τεκμηρίωση

Ελληνόγλωσση 
Αντωνίου, Α.-Σ. (2004). Απώλεια γονέα και κακοποίηση. Ιατρικά, 98, 20–21.
Αντωνίου, Α.-Σ. (2006). Επαγγελματίες υγείας στη διάγνωση και αντιμετώπιση θυμάτων ενδο-οικογενειακής βίας. Σεμινάριο στο Κέντρο Επαγγελματικής Κατάρτισης Γενικού Νοσοκομείου Ελευσίνας «Θριάσιο» στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Υγεία-Πρόνοια 2000-2006» [Υ05-Υ20-Ε024].
Αντωνίου, Α.-Σ. (2008). Ψυχολογία ατόμων με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Αθήνα: Ιατρικές Εκδόσεις Π.Χ. Πασχαλίδης.
Αντωνίου, Α.-Σ. & Κουτσούκου, Η. (2011). Μορφές βίας και επιθετική συμπεριφορά στα τηλεοπτικά προγράμματα - Προτάσεις προστασίας της ψυχικής υγείας των ανήλικων τηλεθεατών στην Ελλάδα. Παιδαγωγικός Λόγος, Τόμος ΙΣΤ’, 2, 11–22. 
Αντωνίου, Α.-Σ., Ντάλλα, Μ. & Μάτσα, Κ. (2012). Αναπτυξιακές δυσκολίες κατά την εφηβεία και χρήση ουσιών. Τετράδια Ψυχιατρικής, 117, 82–92.Αντωνίου, Α.-Σ., Ντόφη, Β. & Παππά, Ο.-Μ. (2013). Ο ρόλος των βιολογικών και ψυχολογικών παραγόντων στην αιτιολογία της επιθετικής συμπεριφοράς κατά την παιδική ηλικία. Στα Πρακτικά του Συνεδρίου: Παιδική Ηλικία-Κοινωνιολογικές, Πολιτισμικές, Ιστορικές και Παιδαγωγικές Διαστάσεις, 11-14 Απριλίου (Επιμ. Χ. Μπαμπούνης, σελ. 1145–1151). Αθήνα: Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Εργαστήριο Κοινωνικών Επιστημών.
Αρτινοπούλου, Β. (2001). Βία στο σχολείο. Έρευνες και πολιτικές στην Ευρώπη. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Βασιλείου, Π.Σ. (2006). Πλευρές της εκπαιδευτικής διαδικασίας που θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην εμφάνιση του φαινομένου του εκφοβισμού». Προφίλ Σύγχρονου Σχολείου. http://srv-ipeir.pde.sch.gr/educonf/1/01_.pdf
Βασιλείου, Π.Σ. (2011). Η πρόληψη της αντικοινωνικής συμπεριφοράς των μαθητών/τριών στο σχολείο μέσα από καθημερινές εκπαιδευτικές διαδικασίες και πρακτικές. Διερεύνηση των παραγόντων που σχετίζονται με την εκδήλωση και την παγίωση της αποκλίνουσας συμπεριφοράς. (Διδακτορική Διατριβή).http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/24850#page/2/mode/2up
Βουϊδάσκης, Β. (1987). Η επιθετικότητα σαν κοινωνικό πρόβλημα στην οικογένεια και στο σχολείο. Αθήνα: Γρηγόρη.
Βουϊδάσκης, Β. (1992). Η Τηλεοπτική βία και επιθετικότητα και οι επιδράσεις τους στα παιδιά και στους νέους. Αθήνα: Γρηγόρη. 
Γεώργας, Δ. (1990). Κοινωνική Ψυχολογία, τόμος β, 3η έκδοση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Γεωργίου, Σ. (2000). Σχέσεις σχολείου – οικογένειας και ανάπτυξη του παιδιού. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. 
Γιωτοπούλου–Μαραγκοπούλου, Α. (2010). Η γένεση βίαιης και επιθετικής στάσης στην παιδική και εφηβική ηλικία. Στο Α. Γιωτοπούλου– Μαραγκοπούλου(επιμ.), Ομαδική Βία και Επιθετικότητα στα Σχολεία. Ειδική Επιτροπή Μελέτης των Ομάδων Ενδοσχολικής Βίας (ΕΕΜΟΕΒ). Εθνική Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ). Αθήνα: Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη.
Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, Α. (2012, 19 Φεβρουάριου). Φτώχεια: Το κύριο όπλο των αγορών για την καθυπόταξη των κρατών. Το Παρόν της Κυριακής.http://www.paron.gr/v3/new.php?id=74542&colid=&catid=33&dt=2012-02-19%200:0:0
Γκότοβος, Α.Ε. (1988). Απόκλιση και Παρέμβαση στην εκπαίδευση. Σύγχρονη Εκπαίδευση, 47–90.
Γκότοβος, Α.Ε. (2002). Παιδαγωγική Αλληλεπίδραση-Επικοινωνία και Κοινωνική Μάθηση στο Σχολείο. Αθήνα: Gutenberg
Δεληγιάννη-Κουϊμτζή, Β., Σακκά, Δ., Κουρέτα, Χ. (1999). “Ο άνδρας το χει μέσα του...`: Μελετώντας τις απόψεις εφήβων για τη βία και την επιθετικότητα. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής, Τμήμα Ψυχολογίας, 3, 219–249
Ζάχαρης, Δ. (2003). Επιθετικότητα και Αγωγή. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Hogg, M.A., & Vaughan, G.M. (2010). Κοινωνική Ψυχολογία. Αθήνα: Gutenberg
Καλατζή-Αζίζη, Α. & Ζαφειροπούλου, Μ. (2004). Προσαρμογή στο σχολείο: Πρόληψη και Αντιμετώπιση Δυσκολιών στο σχολείο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Καραβόλτσου, Α. (2013). Συνοπτικό εγχειρίδιο αντιμετώπισης σχολικού εκφοβισμού εκπαιδευτικών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Διπλωματική εργασία του Μεταπτυχιακού Προγράμματος στην Προαγωγή και Αγωγή Υγείας, της Ιατρικής Σχολής, του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.http://blogs.sch.gr/kyriakou/files/2013/02/sxolikos_ekfovismos.pdf
Κέντρο Παιδιατρικής Μέριμνας. (2005). Παραβατικότητα ανηλίκων. Ημερίδα  «Νομοθεσία και Ψυχική Υγεία», Φεβρουάριος 2005
Παιδοψυχιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών
(Από δημοσίευμα της Ελευθεροτυπίας, 9-4-2005). http://paidiatros.gr/www.iatrikionline.gr/ckfinder/list/ckfinder/index.php?cid=1&id=665&st=2
Κιτσάκη, Β. (2010). Η Βία στη Σχολική Ζωή. Αθήνα (Αυτοέκδοση).
Κοκκέβη Ά., Σταύρου Μ., Φωτίου Α., Καναβού Ε. (2012). Έφηβοι και βία. Σειρά θεματικών τευχών: Έφηβοι, Συμπεριφορές & Υγεία. Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής. Αθήνα, 2011.
Κοντοπούλου, Μ. (2007). Παιδί και ψυχοκοινωνικές δυσκολίες. Μια ψυχοδυναμική οπτική. Αθήνα: Gutenberg.
Κωνσταντίνου, K., & Κασάπη, Στ. (2012). Αποτελέσματα ποσοτικής έρευνας. Στο Α. Ψάλτη, Στ. Κασάπη, & Β. Δεληγιάννη-Κουϊμτζή (Επ. έκδ.), Σύγχρονα ψυχοπαιδαγωγικά ζητήματα: ο εκφοβισμός στα ελληνικά σχολεία (σελ. 128–146). Αθήνα: Gutenberg
Λάμνιας, K. (2001). «Κοινωνικές εξαρτήσεις της παιδαγωγικής γλώσης και τα προγράμματα των παιδαγωγικών τμημάτων». Το Εικονικό σχολείο. Virtual School. The Sciences of Education on Line. Τόμος  2, τεύχος 4 , Δεκέμβριος, 2001
Μακρή-Μπότσαρη, Ε. (2005). Εξελικτικές διαφορές στην επιθετικότητα και τις σχέσεις προσκόλλησης με γονείς και συνομηλίκους Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 39,88-104
Μάστορα, Ι. & Βαλοτασίου, Χ. (2012). Βία και επιθετικότητα των εφήβων στην αθλητική δραστηριότητα. www.encephalos.gr
Μονάδα Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.) (2014). [Τεύχος 9] - «Τι συμβαίνει στην εφηβεία;» - Εκφοβισμός, άσκηση βίας. http://youth-health.gr/i-monada/fulladia/teuxos-9-ti-sumbainei-stin-efibeia-ekfobismos-askisi-bias#.VK-ziXugz4o
Μπαμπάλης, Θ. (2011α). Παιδιά μονογονεϊκών οικογενειών: Βοηθώντας στη σχολική προσαρμογή τους. Αθήνα: Διάδραση.  
Μπαμπάλης, Θ. (2011β). Η ζωή στη σχολική τάξη. Αθήνα: Διάδραση
Μπεζέ, Λ. (1991). Έφηβοι. Αθήνα: Σάκκουλας.
Μπεζέ, Λ. (επιμ.) (1998). Βία στο σχολείο και βία του σχολείου. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Μπίκα, Χ. (2011). «Μορφές Μαθητικής Επιθετικότητας στο Γυμνάσιο: Μια Μελέτη Περίπτωσης». Διπλωματική εργασία. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Φιλοσοφική σχολή, Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας, Τομέας Παιδαγωγικής.
Μυλωνάκου-Κεκέ, Η. (2009). Συνεργασία σχολείου, οικογένειας και κοινότητας, Θεωρητικές προσεγγίσεις και πρακτικές εφαρμογές. Αθήνα: Παπαζήσης.
Μυλωνάκου-Κεκέ, Η. (2013). Κοινωνική Παιδαγωγική: Θεωρητικές, Επιστημολογικές και Μεθοδολογικές Διαστάσεις. Αθήνα: Διάδραση. 
Νέστορος, Ι.Ν. (1997). Ψυχοπαθολογία και επιθετικότητα. Στο Ι.Ν. Νέστορος (Επιμ.), Η επιθετικότητα στην οικογένεια, στο σχολείο και στην κοινωνία (3η έκδοση). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Νικολάου, Γ. (2000). Ένταξη και εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών στο Δημοτικό Σχολείο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Νόβα – Καλτσούνη Χ. (1995). Κοινωνικοποίηση, η γέννηση του κοινωνικού υποκειμένου. Αθήνα: Gutenberg.
Νόβα – Καλτσούνη, Χ. (2005). Μορφές αποκλίνουσας συμπεριφοράς στην εφηβεία. Αθήνα: Gutenberg.
Ντάβου, Μ. (2005). Η παιδική ηλικία και τα μαζικά μέσα επικοινωνίας. Μετατροπές της παιδικής κατάστασης. Αθήνα: Παπαζήση. 
Πανούσης Ι., (2000). «Ο βίαιος οπαδός είναι φίλαθλος;». Υπεράσπιση, 3, σσ.516-520
Παπαδοπούλου, Δ. & Μαρκουλής, Δ. (1986). Θετικές και αρνητικές μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς. Θεσσαλονίκη: Άφων Κυριακίδη.
Παπαηλιού, Χ., Ξανθάκου, Γ. & Χατζηχρήστου, Σ. (2006). Εκπαιδευτική Σχολική Ψυχολογία, τόμος Γ’. Αθήνα: Ατραπός.
Παπαστυλιανού, Α. (2000). Μορφές επιθετικότητας (καταστροφές, βία) στο χώρο του σχολείου. Μαθητές - θύτες και μαθητές - θύματα: Κοινωνικο-ψυχολογική προσέγγιση. Στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. (2000). Προκλήσεις στη σχολική κοινότητα. Έρευνα και Παρέμβαση. Αθήνα: ΥΠΕΠΘ.
Πασχάλης, Α.Φ. (1997). Θεραπεία της συμπεριφοράς και παιδική επιθετικότητα. Στο Ι.Ν. Νέστορος (Επιμ.), Η επιθετικότητα στην οικογένεια, στο σχολείο και στην κοινωνία (3η έκδοση). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Πετρόπουλος, Ν. & Παπαστυλιανού, Α. (2001). Μορφές βίας και διαμαρτυρίας στο σχολείο (γενεσιουργοί παράγοντες και επιπτώσεις). Αθήνα: ΥΠΕΠΘ, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.
Ράπτη, Μ. (1995). Αξιολόγηση και ψυχολογική βία στο σχολείο. Σύγχρονη Εκπαίδευση, (82-83), 131–136.
Σακκά, Δ., & Ψάλτη, Α. (2004). Αναλυτική Έκθεση Δραστηριοτήτων του υποέργου «Ένταξη παιδιών παλιννοστούντων και αλλοδαπών μέσω της συστηματικής εκπαίδευσης των εν ενεργεία εκπαιδευτικών». Αλεξανδρούπολη: Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης.
Ταρατόρη, Ε. & Χατζηδήμου, Δ. (1997). Εκτιμήσεις μαθητών Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης για την επιθετικότητα των εκπαιδευτικών, των γονιών και των ιδίων. Μια εμπειρική προσέγγιση. Ψυχοκοινωνικά Προβλήματα. Κομοτηνή: Εταιρεία Παιδαγωγικών Επιστημών Κομοτηνής.
Τριλίβα, Σ. (1997). Θεματοκεντρική ομαδική θεραπεία παιδιών με προβλήματα επιθετικότητας. Στο Ι.Ν. Νέστορος, (Επιμ.), Η επιθετικότητα στην οικογένεια, στο σχολείο και στην κοινωνία, (3η έκδοση, σελ. 253–262). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Τσακιράκης, Ν. (2004).  Βία και επιθετικότητα στο σχολείο και στην οικογένεια.  Πρόληψη-Αντιμετώπιση. Περιοδικό ΘΕΑ τ. 24. Αθήνα.
Τσίτσικα, Α.Κ. (2014). Η υγεία των εφήβων. Μονάδα Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.). http://youth-health.gr/thematikes-enotites/genika-gia-tin-efibeia/i-ugeia-ton-efibon#.VK-zNXugz4p
Φαρσεδάκης, Ι. (1985). Παραβατικότητα και κοινωνικός έλεγχος ανηλίκων. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
Χαϊνάς Ε., (2006), «Η βία στους ελληνικούς αθλητικούς χώρους: διαπιστώσεις, επισημάνσεις και τρόποι αντιμετώπισης», εισήγηση στο: Αθλητικός Νόμος – Lex Sportiva, Διαφορές, Αδικήματα, Δίκη, 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο Αθλητικού Δικαίου με διεθνή συμμετοχή, 30/11-1-2/12, Αθήνα.
Χηνάς, Π. & Χρυσαφίδης, Κ. (2000). Επιθετικότητα στο σχολείο: Προτάσεις για πρόληψη και αντιμετώπιση. ΥΠΕΠΘ 2000. http://www.pi-schools.gr/download/lessons/social/entypa/epithet1.pdf
Χρυσαφίδης, Κ. (1997). Η αρνητική εικόνα στο σημερινό σχολείο ως αποτέλεσμα της έλλειψης επικοινωνίας και αποσύνδεσης του από τη ζωή. 2ο Πανελλήνιο Παιδαγωγικό συνέδριο με θέμα: Ψυχοκοινωνικά προβλήματα, Κομοτηνή.

Ξενόγλωσση   

Baker, J.A. (1998). Are we Missing the Forest for the Trees? Considering the Social Context of School Violence. Journal of School Psychology, 36(1), 29–44.
Ball S. (2003). Class Strategies and the Education Market. The middle classes and social advantage. RoutledgeFalmer. London and New York
Bouchard, C, Clarkson, M. & Tessier, R. (1996). Méthodes. In C. Lavallèe, M. Clarkson et L. Chenard (dir.), Conduites á  caractère violent dans la résolution de conflits entre proches, Québec. Enquête sociale et de santé 1992-1993, chapitre 1, 7-20
Bowes, L., L. Arsenault, B. Maughan, A. Taylor, A. Caspi, and T. E. Moffitt (2009), “School, neighborhood, and family factors are associated with children’s bullying involvement: a nationally representative longitudinal study”, Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 48, pp. 545-553. 
Bowes, L., B. Maughan, A. Caspi, T. E. Moffitt, and L. Arseneault (2010), “Families promote emotional and behavioural resilience to bullying: evidence of an environmental effect”, Journal of Child Psychology & Psychiatry, 51, pp. 809-817
Bronfenbrenner, U. (1994). Ecological models of human development. Readings on the development of children, 2, 37-43.
Bursik, R. J. Jr., & Grasmick, H. G. (1993). Neighborhoods and crime: The     dimensions of     effective community control.New York: Lexington Books. 
Bushman, B. J., Anderson, C.A. (2001). Is it time to pull the plug on the hostile versus instrumental aggression dichotomy? Psychol Rev.108(1):273-9.
Catalano, R. F., Haggerty, K.P., Oesterle, S., Fleming, C. B., Hawkins, J. D. (2004). The importance of bonding to school for healthy development: Findings from the Social Development Research Group. Journal of School Health, 74, 252-261.
Chapple, C. L., McQuillan J.A., and Berdahl, T.A. (2005.) Gender, social bonds, and delinquency: A comparison of boys’ and girls’ models. Social Science Research, 34(2), 357-383.
Cohen, J., McCabe, L., Michelli, N. M. & Pickeral, T. (2009). School climate: Research, policy, practice, and teacher education. Teachers College Record, 111, 180–193.
Connell, R. (1991). Gender and power. Cambridge: Polity Press.
Connolly, I., & O’Moore, M. (2003). Personality and family relations of children who bully. Personality and Individual Differences, 35, 559–567
Cowie, H. (2000). Aggressive and bullying behavior in children and adolescents. In G. Boswell (dir.) Violent Children and Adolescents. Asking the Question Why? London: Whurr Publishers, 138-150.
Craig, W., Harel-Fisch, Y., Fogel-Grinvald, H., Dostaler, S., Hetland, J., Simons-Morton, B., … HBSC Bullying Writing Group. (2009). A cross-national profile of bullying and victimization among adolescents in 40 countries. International Journal of Public Health, 54(Suppl 2), 216–224. 
Crosnoe, R. & Cooper, C.E. (2010). Economically Disadvantaged Children’s Transitions Into Elementary School: Linking Family Processes, School Contexts, and Educational Policy. American Educational Research Journal, 47(2), 258–291. 
Currie, C. et al. (2012). Social determinants of health and well-being among young people. Copenhagen, Denmark: World Health Organization Regional Office for Europe.
Del Vecchio, T. (2011). Instrumental Aggression. In Encyclopedia of Child Behavior and Development (pp. 823-824). Springer US.
Demaray, M. K., & Malecki, C. K. (2002). The relationship between perceived social support and maladjustment for students at risk.   Psychology in the Schools, 39, 305-316.
de Wied, M., Goudena, P.P., Matthys, W. (2005). Empathy in boys with disruptive behavior disorders. J Child Psychol Psychiatry, 46(8):867-80.
Dishion, T.J., French, D.C., & Patterson, G.R. (1995). The development and ecology of antisocial behavior. In D. Cicchetti & D. J. Cohen (Eds.), Developmental psychopathology: Vol. 2. Risk, disorder, and adaptation (pp. 421-471). New: Wiley.
Dogra, N. & Bhugra, D. (2013). Impact of culture on child mental health: Diagnosis and treatment. In A.-S. Antoniou & B. D. Kirkcaldy (Eds.), Education, Family and Child and Adolescent Health (pp. 173–196). Athens: Diadrassi.
Duncan, R. D. (2004). The impact of family relationships on school bullies and victims. Bullying in American schools: A social-ecological perspective on prevention and intervention, 227-244.
Earls, F.J. (1994). Violence and today's youth. Critical Health Issues for Children and Youth, 4:4–23.
Eisenberg, M.E., Neumark-Sztainer, D. and Perry, C.L. (2003) Peer harassment, school connectedness and academic achievement. J. Sch Health, 73(8), 311-316.
Espelage, D. L., & Holt, M. K. (2001). Bullying and victimization during early adolescence: Peer influences and psychosocial correlates. Journal of Emotional Abuse, 2(2-3), 123-142.
Eysenck, M.W. (2013). The impact of parental psychological difficulties on their children. In A.-S. Antoniou & B. D. Kirkcaldy (Eds.), Education, Family and Child and Adolescent Health (pp. 21–35). Athens: Diadrassi.
Farrington, D.P. (2000). Explaining and preventing crime: The globalization of knowledge. The American Society of Criminology 1999 presidential address. Criminology 38(1):1–24
Flouri, E., & Buchanan, A. (2003). The role of mother involvement and father involvement in adolescence bullying behaviour. Journal of Interpersonal Violence, 18(6), 634–644
Frick, P. (2004). Developmental Pathways to Conduct: Implications for Serving Youth who Show Severe Aggressive and Antisocial Behavior. Psychology in the Schools, 41, (8), pp 823- 834.
Garnefski, N. (2000). Age Differences in Depressive Symptoms, Antisocial Behavior, and Negative Perceptions of Family, School, and Peers Among Adolescents. The American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 39 (9), Pages 1175–1181
Gentile, D. A., Coyne, S. & Walsh, D.A. (2011). Media violence, physical aggression, and relational aggression in school age children: A short-term longitudinal study. Aggressive Behavior, 37, 193–206.
Georgiou, S. N. (2008). Bullying and victimization at school: The role of mothers. British Journal of Educational Psychology, 78, 109–125
Goldstein, A. P (1996). The psychology of vandalism. Plenum Press, New York
Greene, R. W., Doyle, A. E. (1999). Toward a Transactional Conceptualization of Oppositional Defiant Disorder: Implications for Assessment and Treatment. Clinical Child and Family Psychology Review, 2(3), 129-148
Hartup, W. W. (1993). Adolescents and their friends. New Directions for Child Development, 60, 3-22
Hasan, R., Drolet, M. & Paquin, M. (2003). Les conduites violentes chez les enfants de 3 a 6 ans: Comprendre pour mieux intervenir. Reflets, 9, (1), pp. 150-172.
Hernandez de Frutos, Τ. (2013). Five Independents Variables Affecting Bullying: Neighborhood, Family, School, Gender-Age and Mass Media. Sociology Mind, 304-313 
Holt, M. K., Kaufman Kantor, G., & Finkelhor, D. (2008). Parent/child concordance about bullying involvement and family characteristics related to bullying and peer victimization. Journal of School Violence, 8(1), 42-63.
Hong, J. S., Eamon, M.K. (2011). Students’ perceptions of unsafe schools: An ecological systems analysis. Journal of Child and Family Studies, 21 (3), 428-438
Huesmann, L. R., Moise-Titus, J., Podolski, C. & Eron, L. D. (2003). Longitudinal relations between children’s exposure to TV violence and their aggressive and violent behavior in young adulthood: 1977-1992. Developmental Psychology, 39, 201-221.
Huessler, G. (2013). Adolescent health issues- Psychological implications. In A.-S. Antoniou & B. D. Kirkcaldy (Eds.), Education, Family and Child and Adolescent Health (pp. 121–140). Athens: Diadrassi.
Hughes, J. N., Cavell, T. A. & Jackson, T. (1999). Influence of the Teacher-Student Relationship on Childhood Conduct Problems: A Prospective Study. Journal of Clinical Child Psychology, 28(2), 173–184.
Hunt, R. (1993). Neurological patterns of aggression. Journal of Emotional and Behavioral Problems, 2(1), 14-20.
Jelonkiewicz, I. (2013). Sense of Coherence (SOC) as a major health-promoting personal resource among youth. In A.-S. Antoniou & B. D. Kirkcaldy (Eds.), Education, Family and Child and Adolescent Health (pp. 155–172). Athens: Diadrassi.
Johnson, D.W., & Johnson, R.T. (1992). Positive interdependence: Key to effective cooperation. In Hertz-Lazarowitz, R., & Miller, N. (eds), Interaction in Cooperative Groups (pp. 174-199). Cambridge: Cambridge University Press.
Kokkevi, A., M. Stavrou, E. Kanavou and A. Fotiou (2014). The Repercussions of the Economic Recession in Greece on Adolescents and their Families, Innocenti Working Paper No.2014-07, UNICEF Office of Research, Florence.
Kronenberger, W. G., Mathews, V. P., Dunn, D. W., Wang, Y., Wood, E. A., Giauque, A. L., Larsen, J. J., Rembusch, M. E., Lowe, M. J. and Li, T.-Q. (2005), Media violence exposure and executive functioning in aggressive and control adolescents. J. Clin. Psychol., 61: 725–737. 
Larochette, A.C., Murphy, A.N., & Craig, W.M. (2010). Racial bullying and victimization in Canadian school-aged children: Individual and school level effects. School Psychology International, 31(4), 389–408.
Lee, C. (2010). An ecological systems approach to bullying behaviors among middle school students in the United States. Journal of Interpersonal Violence, 26, 1664–1693.
Lereya, S. T., Samara, M., & Wolke, D. (2013). Parenting behavior and the risk of becoming a victim and a bully/victim: A meta-analysis study. Child abuse & neglect, 37(12), 1091-1108.
Li, Q. (2008). Bullying, school violence and more: A research model. International Electronic Journal for Leadership in Learning. 12(19).
Marion, M. (2003). Guidance of young children (6th ed.). Upper Saddle River, NJ: Merril/Prentice Hall
Nakamoto, J. & Schwartz, D. (2010), Is Peer Victimization Associated with Academic Achievement? A Meta-analytic Review. Social Development, 19: 221–242.
Nansel, T. R., Overpeck, M., Pilla, R. S., Ruan, W. J., Simons-Morton, B., & Scheidt, P. (2001). Bullying behaviors among US youth: Prevalence and association with psychosocial adjustment. Jama, 285(16), 2094-2100.
Nenniger, P. & Frey, A. (2013). Autonomy and self-direction in childhood education. In A.-S. Antoniou & B. D. Kirkcaldy (Eds.), Education, Family and Child and Adolescent Health (pp. 253–271). Athens: Diadrassi.
Ozbay, O., and Ozcan, Y. Z. (2006). A test of Hirschi's social bonding theory: Juvenile delinquency in the high schools of Ankara, Turkey. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 50(6), 711-726.
Parke, R. D. & Slaby, R.G. (1983). The development of aggression. In P. H. Mussen Ed.), Handbook of child psychology: Vol.4. Socialization, personality and social be-havior. New York: Wiley.
Phillips, D.A. (2007). Punking and Bullying: Strategies in Middle School, High School, and Beyond. Journal of Interpersonal Violence February, 22, 158–178.
Roland, E. & Galloway, D. (2004). Professional Cultures in Schools With High and Low Rates of Bullying. School Effectiveness and School Improvement, 15(3-4), 241–260.
Sakka, D., Markos, Α. (2013). From the adolescents’ perspective: Aggression and violence at school in relation to ethnicity and gender. Scientific Annals - School of Psychology. Vol 10.   http://ejournals.lib.auth.gr/psyannals/article/view/4269
Salmivalli, C. (2010). Bullying and the peer group: A review. Aggression and violent behavior, 15(2), 112-120.
Sampson, R. J.-R. (2002). Assessing neighborhood effects: Social processes and new directions in research. Annual Review of Sociology, 433-478
Sampson, R. J., Raudenbush, S. W., & Earls, F. (1997). Neighborhoods and violent crime: A multilevel study of collective efficacy. Science, 277:918–924. 
Schachar, R. and Wachsmuth, R. (1990), Oppositional Disorder in Children: A Validation Study Comparing Conduct Disorder, Oppositional Disorder and Normal Control Children. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 31: 1089–1102
Schaffer, H.R. (1996). Social Development. Blakwell Publishers Ltd, Oxford
Seals, D. & Young, J. (2003). Bullying and victimization: Prevalence and relationship to gender, grade, level, ethnicity, self-esteem and depression. Adolescence, 38(152), 735–747.
Shields, A., & Cicchetti, D. (2001). Parental maltreatment and emotion dysregulation as risk factors for bullying and victimization in middle childhood. Journal of clinical child psychology, 30(3), 349-363.
Smith, S. L., & Donnerstein, E. (1998). Harmful effects of exposure to media violence: Learning of aggression emotional desensitization, and fear. In R. G. Geen & E. Donnerstein (Eds.), Human aggression: Theories, research, and implications for social policy (pp. 167-202). New York: Academic Press.
Spriggs, A. L., Iannotti, R. J., Nansel, T. R., & Haynie, D. L. (2007). Adolescent bullying involvement and perceived family, peer and school relations: Commonalities and differences across race/ethnicity. Journal of Adolescent Health, 41(3), 283-293.
Stevens, V., De Bourdeaudhuij, I., & Van Oost, P. (2002). Relationship of the family environment to children's involvement in bully/victim problems at school. Journal of youth and Adolescence, 31(6), 419-428.
Tobin, S. & Grondin, S. (2009). Video games and the perception of very long durations by adolescents. Computers in Human Behavior, 25 (2), 554–559.
Tremblay, E. (2000). L’ origine de la violence chez les jeunes. Isuma, automne, 10-16.
Walker, H. M. (2010). Relational Aggression in Schools: Implications for Future Research on Screening Intervention and Prevention. School Psychology Review , Vol. 39(4) 
Wang, W., Vaillancourt, T., Brittain, H. L., McDougall, P., Krygsman, A., Smith, D., Cunningham, C. E., Haltigan, J. D., Hymel, S. (2014). School climate, peer victimization, and academic achievement: Results from a multi-informant study. School Psychology Quarterly, Vol 29(3), 360-377
Williams, K. R., & Guerra, N. G. (2007). Prevalence and predictors of internet bullying. Journal of Adolescent Health, 41(6), S14-S21.
Yoneyama, S. & Naito, A. (2003). Problems with the Paradigm: the school as a factor in understanding bulling (with special reference to Japan). British Journal of Sociology of Education, 24(3), 315–330.
Zullig, K. J., Koopman, T. M., Patton, J. M. & Ubbes, V. A. (2010). School Climate: Historical Review, Instrument Development, and School Assessment. Journal of Psychoeducational Assessment, 28(2), 139–152.



Προτεινόμενη συμπληρωματική βιβλιογραφία για περαιτέρω μελέτη


Κουρκούτας, Η. & Θάνος, Θ. (Επιμ.) (2013). Σχολική βία και παραβατικότητα. Ψυχολογικές, κοινωνιολογικές, παιδαγωγικές διαστάσεις. Ενταξιακές προσεγγίσεις και παρεμβάσεις. Αθήνα: Τόπος. 

•    Δίκτυο κατά της βίας στο σχολείο. Για ποιους λόγους ένα παιδί μπορεί να δέχεται επιθέσεις εκφοβισμού και βίας στο σχολείο;http://www.antibullyingnetwork.gr/faq.aspx?footer_menu=319&parent_id=268
•    Μονάδα Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.) http://youth-health.gr/