Σχολική βία και εκφοβισμος

Πολύ συχνά είναι, πλέον, τα περιστατικά σχολικής βίας και εκφοβισμού, τα οποία έρχονται στο φως της δημοσιότητας τόσο στην Ευρώπη όσο και στις ΗΠΑ. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που παρατηρείται στο σχολείο εδώ και πολλά χρόνια. Ωστόσο, το φαινόμενο αυτό απασχόλησε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και στη συνέχεια τις εθνικές κυβερνήσεις των χωρών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, από το 1997 και έπειτα. Ειδικότερα, στη Διάσκεψη της Ουτρέχτης το 1997 έγινε διερεύνηση και αναζήτηση «των όρων, των εννοιών, της αιτιολογίας και της αντιμετώπισης του φαινομένου» (Αρτινοπούλου, 2001, σελ. 11).

Αναφορικά με τις Η.Π.Α., πολλά από τα σχολεία τους εντάσσονται στο «Κίνημα των Αποτελεσματικών Σχολείων» (Effective Schools Movement) (Reynolds, 1997). Αυτά τα σχολεία υιοθετούν ορισμένα χαρακτηριστικά που συμβάλλουν στη μείωση των προβληματικών, επιθετικών και παραβατικών συμπεριφορών των μαθητών. Βασικοί άξονες λειτουργίας των αποτελεσματικών αυτών σχολείων είναι:

• Επαρκώς εκπαιδευμένοι παιδαγωγοί
• Αποτελεσματική εκπαιδευτική ηγεσία
• Υψηλής ποιότητας διδασκαλία
• Οργανωμένη και συστηματική γονεϊκή εμπλοκή.

(Ματσόπουλος, 2009).

Οι άξονες αυτοί θα μπορούσαν να υιοθετηθούν και από τα ελληνικά σχολεία, αφού, βέβαια, ληφθεί υπόψη και η κουλτούρα του ελληνικού σχολείου. Επίσης, η ύπαρξη μιας γενικότερης φιλοσοφίας με στόχο την αλλαγή του σχολείου και του κλίματος που κυριαρχεί σε αυτό είναι σημαντική. Η φιλοσοφία αυτή θα τροφοδοτεί τους εκπαιδευτικούς με τρόπους σκέψης σχετικά με τα προβλήματα συμπεριφοράς και επιθετικότητας και θα τους καθοδηγεί στην εξεύρεση πρακτικών εφαρμογών και λύσεων. Επίσης, αυτή η φιλοσοφία θα είναι δυνατό να παρέχει υποστήριξη σε στοχευμένες παρεμβάσεις στα αίτια του προβλήματος και όχι στα συμπτώματα, τα οποία συνήθως είναι η κορυφή του παγόβουνου ενός βαθύτερου προβλήματος συμπεριφορών.

Στα συστήματα που έχουν αναπτυχθεί για την αντιμετώπιση της βίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο, βασικό ρόλο παίζει η στενή συνεργασία σχολείου και οικογένειας με στόχο την έγκαιρη ενημέρωση των μελών της οικογένειας (όχι μόνο των γονέων) και την ενδυνάμωση και συστηματική υποστήριξη των σχέσεων σχολείου-σπιτιού για την προστασία των παιδιών, ειδικά αυτών που είναι σε κίνδυνο είτε να εκδηλώσουν είτε να υποστούν παραβατικές συμπεριφορές(Μυλωνάκου – Κεκέ, 2009). Σε σχετικά ευρωπαϊκά προγράμματα (αλλά και σε ορισμένα ελληνικά) το σχολείο αντιμετωπίζεται ως κοινότητα που φροντίζει για όλα τα μέλη της (μαθητές, εκπαιδευτικούς, γονείς) και το πρόβλημα της ενδοσχολικής βίας αντιμετωπίζεται συστημικά, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στην ενδυνάμωση των παραγόντων και των στοιχείων εκείνων που ενισχύουν το παιδί, όπως η απόκτηση και η ενίσχυση συναισθηματικών και κοινωνικών δεξιοτήτων (Babalis et al., 2013• Mylonakou – Keke, 2012).
Λόγω, λοιπόν, της διεθνούς έκρηξης του φαινομένου της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού τα τελευταία χρόνια, το φαινόμενο αυτό έτυχε ιδιαίτερης επιστημονικής μελέτης, κυρίως κατά την τελευταία εικοσαετία και ιδίως στις σκανδιναβικές και βορειοδυτικές ευρωπαϊκές χώρες, με αποτέλεσμα να εκπονηθούν ολοκληρωμένα προγράμματα παρέμβασης και μέθοδοι προστασίας των παιδιών-θυμάτων.
Ειδικότερα, τα εθνικά και διεθνή όργανα που ασχολούνται με την εφαρμογή εκπαιδευτικών πολιτικών και πολιτικών προστασίας των δικαιωμάτων του παιδιού, επισήμαναν την ανάγκη εκπόνησης αφενός προληπτικών μέτρων και αφετέρου δημιουργίας μηχανισμών ανταπόκρισης σε τέτοιου είδους συμπεριφορές και φαινόμενα, δίνοντας πρωτεύοντα ρόλο στους ίδιους τους μαθητές.
Η θωράκιση των σχολείων απέναντι σε διάφορες μορφές βίας μεταξύ μαθητών συνδέεται τόσο σε θεωρητικό επίπεδο όσο και σε εφαρμοσμένα προγράμματα με την ενδυνάμωση των θεσπισμένων κανόνων των σχολείων σε δημοκρατικά πλαίσια, τη διαρκή επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, την έμφαση σε επικοινωνιακές και συμμετοχικές διαδικασίες των μαθητών στη λήψη αποφάσεων, την εμπλοκή και τη συμμετοχή ολόκληρης της εκπαιδευτικής κοινότητας (εκπαιδευτικών, μαθητών και γονέων) στον σχεδιασμό ενεργειών που θα ενισχύουν την αίσθηση ασφάλειας στο σχολείο, την αξιοποίηση ειδικών ψυχικής υγείας και κοινωνικής πρόνοιας και την υιοθέτηση ειδικών μεθόδων και τεχνικών διαχείρισης διαφόρων προβλημάτων, όπως οι διαδικασίες επίλυσης συγκρούσεων, η ενεργοποίηση «ομότιμων μεσολαβητών» κ.ά.

Στη «Μελέτη για τη Βία κατά των Παιδιών» που εκπονήθηκε από τον ΟΗΕ το 2006 περιλαμβάνεται ειδικό κεφάλαιο για τη σχολική βία και συστήνονται στις κυβερνήσεις ορισμένα μέτρα που χρειάζεται να ληφθούν, προκειμένου τα σχολεία να ενεργούν προληπτικά κατά της σχολικής βίας και να παρεμβαίνουν αποτελεσματικά για την προστασία των παιδιών-θυμάτων.
Επίσης, το Συμβούλιο της Ευρώπης, μέσω της αρμόδιας Διεύθυνσής του για θέματα Παιδείας, έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στη χάραξη κατευθύνσεων και στην έκδοση πρακτικών οδηγών για την πρόληψη και αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βίας και του σχολικού εκφοβισμού. Χαρακτηριστικό είναι το πρόγραμμα που ανέπτυξε το 2004 με στόχο τη δημιουργία ενός «Ευρωπαϊκού Καταστατικού Χάρτη για Δημοκρατικά Σχολεία Χωρίς Βία», ο οποίος συντάχθηκε με τη συνεργασία μαθητών 26 σχολείων από 19 χώρες. Το Συμβούλιο της Ευρώπης, επίσης, παρήγαγε το 2006 έναν «Πρακτικό Οδηγό για την Δημοκρατική Διακυβέρνηση των Σχολείων» (Democratic Governance of Schools). Ο Οδηγός αυτός περιλαμβάνει ορισμένες αρχές, μεθόδους και καλές πρακτικές για την εφαρμογή των αρχών της δημοκρατίας στον χώρο του σχολείου, ενώ θεωρείται ως ένα βασικό εργαλείο για την αντιμετώπιση της βίας και την εξασφάλιση της εύρυθμης λειτουργίας των σχολείων. Σε αυτόν τον Οδηγό τονίζεται, μεταξύ άλλων, η ανάγκη της επιμόρφωσης και καθοδήγησης των εκπαιδευτικών, ώστε το σχολείο να δημιουργεί ευκαιρίες συμμετοχής των μαθητών στην εκπαιδευτική διαδικασία μέσω της έκφρασης των απόψεών τους και της υιοθέτησης επικοινωνιακών στρατηγικών που προάγουν τον διάλογο, την επίτευξη συμφωνιών, τη συνεργασία και ενισχύουν τις διαδικασίες επίλυσης συγκρούσεων.

Στις πρακτικές για την πρόληψη και καταπολέμηση της σχολικής βίας, που έχουν εφαρμοστεί από πλειάδα φορέων διεθνώς, περιλαμβάνονται και ενέργειες Συνηγόρων του Παιδιού σε διάφορες Ευρωπαϊκές χώρες (όπως και στην περίπτωση της Ελλάδας), όπως έρευνες, έκδοση εκπαιδευτικού και ενημερωτικού υλικού και προτάσεις προς τις κυβερνήσεις για την εκπόνηση προγραμμάτων. Μέσω των ενεργειών αυτών επιδιώκεται η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και η οργάνωση των σχολικών μονάδων με τρόπο τέτοιο που να διασφαλίζει τη συμμετοχή εκπαιδευτικών, ειδικών ψυχικής υγείας και κοινωνικής πρόνοιας και των ίδιων των μαθητών στην πρόληψη, αλλά και στη διαχείριση περιστατικών σχολικής βίας, έτσι ώστε να υπάρχει ουσιαστική παρέμβαση για την προστασία των θυμάτων και την αποτροπή επανάληψης παρόμοιων περιστατικών. Σε αρκετές χώρες της Ευρώπης (π.χ. Νορβηγία, Δανία, Γαλλία, Ιρλανδία, Βρετανία κ.α.) οι εισηγήσεις των Συνηγόρων του Παιδιού βασίστηκαν στις  προτάσεις και τις απόψεις και των μαθητών, σχετικά με την αντιμετώπιση της βίας και του σχολικού εκφοβισμού, τις οποίες είχαν διερευνήσει με διάφορους τρόπους προηγουμένως. Αξιοσημείωτο είναι, τέλος, το γεγονός ότι σε αρκετές χώρες της Ευρώπης έχουν συγκροτηθεί ειδικές επιστημονικές επιτροπές για τη μελέτη του φαινομένου της σχολικής βίας και την εισήγηση θεσμικών μέτρων για την αντιμετώπισή του.