MODULE 3: Συναισθηματική νοημοσύνη

Συναισθήματα: πώς τα αναγνωρίζω και ποια είναι η χρησιμότητά τους;

Τα συναισθήματα είναι σύνθετες αντιδράσεις στις οποίες αναμειγνύονται τόσο ο νους όσο και το σώμα.

Η συναισθηματική αντίδραση περιλαμβάνει τρεις τύπους:

1. Μια υποκειμενική κατάσταση του νου (π.χ., αισθάνομαι καλά ή άσχημα).

2. Μια παρόρμηση για δράση που μπορεί να εκφράζεται ή να μην εκφράζεται φανερά (π.χ. προσέγγιση, αποφυγή ή κλάμα).

3. Σωματικές αλλαγές ή αντιδράσεις φυσιολογικής φύσης (π.χ. εφίδρωση ή καρδιακός ρυθμός).

Κατά τη διάρκεια αυτού του μαθήματος θα επικεντρωθούμε στο ΔΙΑΣΤΑΤΙΚΟ μοντέλο της συναισθηματικής οργάνωσης, το οποίο σχηματίζεται από:

• Η συναισθηματική αξία (μεταξύ του τι είναι ευχάριστο ή δυσάρεστο).

• Διέγερση ή ενεργοποίηση (από τον ενθουσιασμό στην ηρεμία).

• Κυριαρχία ή έλεγχος (από το ελεγχόμενο στο ανεξέλεγκτο).

Παράδειγμα συναισθηματικής αντίδρασης: ένα συναίσθημα ακραίας χαράς θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως: ευχάριστο, έντονα διεγερμένο και ανεξέλεγκτο 

Μπορούμε να δούμε το παραπάνω σχήμα του μοντέλου circumplex των Posner, Russell και Perterson (2005)

Ικανότητες και συναισθηματικές λειτουργίες

Ο Saarni (2000), αντιλαμβάνεται τη συναισθηματική επάρκεια ως την επίδειξη αυτοαποτελεσματικότητας στην επίδειξη ή έκφραση συναισθημάτων στις διάφορες κοινωνικές σχέσεις που προκύπτουν λόγω των συναισθημάτων. Ο Saarni (2000) ορίζει την έννοια της αυτοαποτελεσματικότητας ως εκείνη την ικανότητα και την ικανότητα που διαθέτει ένα υποκείμενο για την επίτευξη των επιθυμητών αυτών στόχων. Επομένως, η συναισθηματική αυτοαποτελεσματικότητα θα απαιτήσει τη γνώση των ικανοτήτων και των δεξιοτήτων του ατόμου να διαχειρίζεται τα συναισθήματα προκειμένου να επιτύχει τα επιθυμητά αποτελέσματα.

 Ο Saarni (1997; 2000) αναφέρει μια σειρά δεξιοτήτων συναισθηματικής επάρκειας:

1. Αντίληψη της συναισθηματικής κατάστασης του υποκειμένου.

2. Ικανότητα ανακάλυψης των ικανοτήτων των άλλων.

3. Ικανότητα κατάλληλης χρήσης του συναισθηματικού λεξιλογίου και προσαρμογή στο πολιτισμικό πλαίσιο.

4. Ικανότητα ενσωμάτωσης στο συναισθηματικό πεδίο των άλλων, μέσω της χρήσης της ενσυναίσθησης.

5. Ικανότητα κατανόησης κάθε συναισθηματικής κατάστασης σε εσωτερικό και εξωτερικό επίπεδο.

6. Ικανότητα αντιμετώπισης αρνητικών συναισθημάτων μέσω της χρήσης αυτοελέγχου, ως μέσο συναισθηματικής ρύθμισης, τόσο σε ένταση όσο και σε διάρκεια.

7. Κατανόηση της δομής και της φύσης των διαφόρων σχέσεων που ορίζονται από:

a. Βαθμός συναισθηματικής ειλικρίνειας.

b. Βαθμός συμμετρίας στη σχέση.

c. Επάρκεια συναισθηματικής αυτοαποτελεσματικότητας

Οι Bisquerra και Pérez (2007, 69), θέτουν τη συναισθηματική επάρκεια ως "το σύνολο των γνώσεων, δεξιοτήτων, ικανοτήτων και στάσεων που είναι απαραίτητες για την κατανόηση, έκφραση και κατάλληλη ρύθμιση των συναισθηματικών φαινομένων". Επομένως, η αναζήτηση της συναισθηματικής ικανότητας κάθε μαθητή θα μας επιτρέψει να του παρέχουμε την αυτονομία ώστε να είναι σε θέση να βελτιώσει τις διάφορες καταστάσεις που πρέπει να αντιμετωπίσει τόσο σε σχολικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.

Από την έρευνα που διεξάγει η GROP (Ερευνητική Ομάδα Ψυχοπαιδαγωγικού Προσανατολισμού) από το 1997 στον τομέα της συναισθηματικής αγωγής, στην έρευνα και τη διδασκαλία. Οι Bisquerra και Pérez (2007) αντιλαμβάνονται τις συναισθηματικές ικανότητες σε μια ομάδα πέντε μεγάλων μπλοκ: συναισθηματική επίγνωση, συναισθηματική ρύθμιση, προσωπική αυτονομία, διαπροσωπική νοημοσύνη και δεξιότητες ζωής και ευημερία. Από αυτές τις διαστάσεις, θα προέκυπτε ένα εξαγωνικό μοντέλο στο οποίο κάθε μία από αυτές τις ακμές θα ήταν εκείνες που θα διαμόρφωναν το μοντέλο των συναισθηματικών ικανοτήτων, όπως φαίνεται στο ακόλουθο σχήμα.

Από το μοντέλο συναισθηματικών ικανοτήτων των Bisquerra και Pérez (2007), βλέπουμε δύο διαφοροποιημένα μέρη στο επίπεδο των ικανοτήτων που πρέπει να επιτύχει ή να κατέχει κάθε άτομο. Σε αυτό το κείμενο εστιάζουμε στις πρώτες διαστάσεις, όπως η συναισθηματική επίγνωση, η ρύθμιση και η συναισθηματική αυτονομία. Αυτό σχετίζεται με εκείνες τις πτυχές που αναπτύσσει ο διαλογισμός ή η ενσυνειδητότητα, όπως η προσωπική πτυχή και η παρουσία στο εδώ και τώρα.

Συναισθηματική επίγνωση: θα μπορούσαμε να την ορίσουμε με βάση αυτό που αντιλαμβάνονται οι Bisquerra και Pérez (2007), ως την ικανότητα να αντιλαμβάνεται κανείς τα συναισθήματά του και τα συναισθήματα των άλλων, η οποία θα περιλάμβανε την ικανότητα να κατανοεί και να αντιλαμβάνεται το συναισθηματικό κλίμα ενός συγκεκριμένου χώρου.

Συναισθηματική ρύθμιση: Bisquerra και Pérez (2007) την εκθέτουν ως την ικανότητα του ατόμου να χρησιμοποιεί τα συναισθήματα κατάλληλα σε κάθε κατάσταση.

Συναισθηματική αυτονομία: θα μπορούσε να γίνει κατανοητή ως μια έννοια που θα περιλάμβανε ένα πλήθος χαρακτηριστικών και στοιχείων που σχετίζονται με την αυτοδιαχείριση του ατόμου (αυτοεκτίμηση, θετική στάση, υπευθυνότητα, ικανότητα αξιολόγησης των κοινωνικών κανόνων, ικανότητα αναζήτησης πόρων και αίτησης βοήθειας...), το σημείο αυτό θα ανέπτυσσε στο υποκείμενο μια προσέγγιση προς την ανθεκτικότητα.

Κοινωνική ικανότητα: ικανότητα δημιουργίας θετικών σχέσεων με άλλα άτομα. Για το σκοπό αυτό είναι απαραίτητη η ύπαρξη κοινωνικών δεξιοτήτων, επικοινωνιακών δεξιοτήτων, διεκδικητικότητας κ.λπ...

Ικανότητες για τη ζωή και την ευημερία: πρόκειται για την ικανότητα να ευνοούνται υπεύθυνες και κατάλληλες συμπεριφορές για τη βέλτιστη αντιμετώπιση των προκλήσεων της ζωής, τόσο σε οικογενειακό, σχολικό, κοινωνικό ή επαγγελματικό επίπεδο, αλλά και σε εκείνες τις καταστάσεις εξαιρετικής φύσης που στη ζωή μας παρουσιάζονται.

 Τα συναισθήματα μπορεί να είναι:

 Πρωτογενή συναισθήματα (προσαρμοστικά ή δυσπροσαρμοστικά)

Προσαρμοστικό: βασικό συναίσθημα, θεμελιώδης και σπλαχνική αντίδραση. Έρχεται γρήγορα και φεύγει, πολύ υγιές και πολύτιμο. Όταν ένας μαθητής πηγαίνει σε ένα άλλο μάθημα.

Δυσπροσαρμοστικές: δεν είναι υγιείς. Βασίζονται σε προηγούμενη μάθηση. Διατηρούνται με την πάροδο του χρόνου, παρόλο που η αιτία που τις παρήγαγε δεν υφίσταται πλέον). Παράδειγμα: Είσαι άχρηστος.

Δευτερεύοντα συναισθήματα. Προκύπτει από ένα άλλο συναίσθημα. Είναι όταν το κεντρικό συναίσθημα δεν γίνεται αποδεκτό ή δεν γίνεται αντιληπτό. Είναι συνήθως προβληματικά και θέλουν να εξαλειφθούν.

Παράδειγμα: "(το προσαρμοστικό θα ήταν να νιώσουν θλίψη για την απώλεια), αλλά η θλίψη δεν επιτρέπεται, οπότε τα κάνει να θυμώνουν και να τσαντίζονται (δευτερεύον συναίσθημα ).

Ορχηστρικά συναισθήματα. Εκφράζονται συνειδητά και αυτόματα για την επίτευξη ενός στόχου. Μας επιτρέπουν να χειραγωγούμε, συνήθως δεν έχουμε επίγνωση ότι τα έχουμε μάθει. Δεν είναι υγιή όταν γίνονται αντικείμενο κατάχρησης. Παράδειγμα: το κλάμα ενός αγοριού ή ενός κοριτσιού.

Από τη διαστρέβλωση στη συναισθηματική ηρεμία

 Οι δυσκολίες σε συναισθηματικό επίπεδο δημιουργούν συναισθηματικές διαστρεβλώσεις όπως:

• Δεν έχει κανείς επίγνωση των αισθήσεων, δεν τις αντιλαμβάνεται σε φυσιολογικό επίπεδο.

• Η άγνοια των συναισθημάτων. Εκτρέπονται σε άλλο επίπεδο. Πονοκέφαλος, αυχένας κ.λπ.

• Μην εκφράζετε συναισθήματα. Σωματικές, ψυχολογικές, κοινωνικές, σχολικές συνέπειες...

• Μην ενεργείτε με βάση τα συναισθήματά σας. Τα αναγνωρίζει, αλλά δεν μπορεί να τα εκφράσει ή να ενεργήσει σύμφωνα με αυτά...

• Βγείτε εκτός ελέγχου. Θυμός, σχολική επιθετικότητα κ.λπ.

• Κάποιος επιστρέφει σε κάποια συναισθηματική κατάσταση που δεν έχει ξεπεραστεί από το παρελθόν. Μετατραυματικό στρες.

• Χειραγώγηση των συναισθημάτων  για δευτερεύοντα κέρδη.

Αυτό που επιδιώκει η ενσυνειδητότητα είναι να δημιουργήσει μηχανισμούς ώστε να μπορέσουμε να αναπτύξουμε μεγαλύτερη συναισθηματική ωριμότητα, ως μέσο αντιμετώπισης της συναισθηματικής διαστρέβλωσης. Επομένως, η συναισθηματική ωριμότητα συνίσταται σε:

1. Να έχει κανείς επίγνωση των συναισθημάτων του και την ικανότητα να τα αποδέχεται ως θετικά από μόνα τους.

2. Ευρεία συναισθηματική εμπειρία.

3. Κάντε σαφή διάκριση μεταξύ του "αισθάνομαι" ένα συναίσθημα, της "έκφρασής" του και της "δράσης" του.

 Ας παρακολουθήσουμε δύο βίντεο για να κάνουμε αργότερα έναν προβληματισμό: