Σχολική βία και εκφοβισμος

Ο βασικός σκοπός της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, σύμφωνα με τον θεμελιώδη νόμο 1566/1985, είναι να συνεισφέρει «στην ολοκληρωμένη, αρμονική και ισορροπημένη ανάπτυξη των διανοητικών, ψυχολογικών και σωματικών δυνάμεων των μαθητών, έτσι ώστε, ανεξάρτητα από το γένος τους ή την καταγωγή τους, να μπορούν να γίνουν ολοκληρωμένες προσωπικότητες και να ζήσουν με αρμονία» Επίσης, «πιο συγκεκριμένες παροχές α) να προστατεύσει και να ενδυναμώσει το δικαίωμα των μαθητών για θρησκευτική ελευθερία, β) να ενθαρρύνει το σεβασμό για την πολιτιστική τους κληρονομιά, γ) να προωθήσει την ανάπτυξη πνεύματος φιλίας, συνεργασίας και ειρηνικής συνύπαρξης με όλους τους άλλους ανθρώπους στη Γη, δ) να προωθήσει την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος».     

Σε περιπτώσεις παραβατικότητας των ανήλικων μαθητών στο σχολείο εφαρμόζονται οι διατάξεις του Ποινικού Κώδικα που αναφέρονται στους ανήλικους. Τον Απρίλιο 2015, με το άρθρο 8 του νόμου 4322/2015 τροποποιήθηκε το άρθρο 312 του Ποινικού Κώδικα που αφορά στην «πρόκληση βλάβης με συνεχή σκληρή συμπεριφορά» και αφορά και σε ανήλικους. Συγκεκριμένα, όπως αναφέρεται: «1. Αν δεν συντρέχει περίπτωση βαρύτερης αξιόποινης πράξης, τιμωρείται με φυλάκιση, όποιος με συνεχή σκληρή συμπεριφορά προξενεί σε τρίτον σωματική κάκωση ή άλλη βλάβη της σωματικής ή ψυχικής υγείας. Αν η πράξη τελείται μεταξύ ανηλίκων δεν τιμωρείται εκτός αν η μεταξύ τους διαφορά ηλικίας είναι μεγαλύτερη από τρία (3) έτη, οπότε επιβάλλονται μόνο αναμορφωτικά ή θεραπευτικά μέτρα.   2. Αν το θύμα δεν συμπλήρωσε ακόμη το δέκατο όγδοο (18ο) έτος της ηλικίας του ή δεν μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό του και ο δράστης το έχει στην επιμέλεια ή στην προστασία του ή ανήκει στο σπίτι του δράστη ή έχει μαζί του σχέση εργασίας ή υπηρεσίας ή το έχει αφήσει στην εξουσία του ο υπόχρεος για την επιμέλειά του ή του το έχουν εμπιστευθεί για ανατροφή, διδασκαλία, επίβλεψη ή φύλαξη έστω προσωρινή, αν δεν συντρέχει περίπτωση βαρύτερης αξιόποινης πράξης, επιβάλλεται φυλάκιση τουλάχιστον έξι (6) μηνών. Με την ίδια ποινή τιμωρείται όποιος με συστηματική παραμέληση των υποχρεώσεών του προς τα προαναφερόμενα πρόσωπα γίνεται υπαίτιος να πάθουν σωματική κάκωση ή βλάβη της σωματικής ή ψυχικής τους υγείας».

Σχολικοί Σύμβουλοι, Διευθυντές, Εκπαιδευτικοί - πλαίσιο καθηκόντων

Η σχολική βία και ο εκφοβισμός απασχολεί ιδιαίτερα τους Σχολικούς Συμβούλους, τους Διευθυντές των σχολικών μονάδων και τους εκπαιδευτικούς που αναδεικνύουν ως πρώτη επιμορφωτική προτεραιότητα τη διαχείριση προβλημάτων σχολικής τάξης, ειδικότερα αυτών που σχετίζονται με τα φαινόμενα βίας και επιθετικότητας μεταξύ των μαθητών (Γραίκος, Μαρκάδας & Τάρη, 2013).

Ο ρόλος των Σχολικών Συμβούλων στην αντιμετώπιση της σχολικής βίας περιγράφεται με αδρό τρόπο από τον νόμο θέσπισης του θεσμού Ν.1304/1982 (ΦΕΚ 144 τ. Α΄) από το προεδρικό διάταγμα 201/1998 για την Οργάνωση και λειτουργία των Δημοτικών Σχολείων, καθώς και από την υπουργική απόφαση Φ. 353.1/324/105657/Δ1/2002, που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 1340/2002 και είναι γνωστή ως «καθηκοντολόγιο» για τον καθορισμό καθηκόντων και αρμοδιοτήτων όλων όσοι εμπλέκονται στην εκπαιδευτική διαδικασία. Η υπουργική απόφαση Φ. 353.1/324/105657/Δ1/2002 δεν περιλαμβάνει κάποια συγκεκριμένη αναφορά στο φαινόμενο της σχολικής βίας. Στις αρμοδιότητες των Σχολικών Συμβούλων, των Διευθυντών και του Συλλόγου Διδασκόντων υπάρχουν έμμεσες αναφορές που σχετίζονται με προβλήματα που αναφύονται στη σχολική ζωή. Σε αυτά τα προβλήματα υπάγονται και όσα συμβάντα μπορούν να καταταχθούν κάτω από τον γενικό τίτλο σχολική βία.
Σύμφωνα με το «καθηκοντολόγιο» «οι Διευθυντές είναι υπεύθυνοι για την ομαλή λειτουργία του σχολείου και τον συντονισμό της σχολικής ζωής» (άρθρο 28, παράγραφος 2, εδάφιο β). Οι αναφορές που γίνονται στις αρμοδιότητες των διευθυντών για την αντιμετώπιση ζητημάτων σχολικής βίας είναι περισσότερες από αυτές που γίνονται για τις αρμοδιότητες των  Σχολικών Συμβούλων. Ο Διευθυντής της κάθε σχολικής μονάδας μαζί με όλους τους εκπαιδευτικούς είναι υπεύθυνοι για την  προστασία  της  υγείας  και  της  ασφάλειας  των  μαθητών (άρθρο 29, παράγραφος 5). Στις αρμοδιότητες αυτές συμπεριλαμβάνεται και η δημιουργία κλίματος δημοκρατικής συμπεριφοράς των μαθητών και η τήρηση της πειθαρχίας σε συνεργασία με τους διδάσκοντες (άρθρο 29, παράγραφος 7). Ο Διευθυντής οφείλει να εργάζεται για τη διαμόρφωση συνθηκών φιλικού παιδαγωγικού κλίματος μεταξύ των μαθητών (άρθρο 31, παράγραφος 5). 

Από την υπουργική απόφαση Φ. 353.1/324/105657/Δ1/2002 από το «καθηκοντολόγιο» συνάγεται ότι οι εκπαιδευτικοί δύνανται να συμβάλουν στην πρόληψη των φαινομένων της σχολικής βίας σε συνεργασία με τους μαθητές, με το να διδάσκουν τον σεβασμό προς την προσωπικότητα των συνανθρώπων και καλλιεργώντας και εμπνέοντας τη δημοκρατική συμπεριφορά (άρθρο 36, παράγραφος 4). Επίσης οι εκπαιδευτικοί έχουν την ευθύνη της επιτήρησης και της προστασίας των μαθητών και την μέριμνα για ό,τι σχετίζεται με την ασφάλειά τους (άρθρο 36, παράγραφος 18). 

Ωστόσο, οι αρμοδιότητες που έχουν οι Σχολικοί Σύμβουλοι, οι Διευθυντές των σχολικών μονάδων και οι Σύλλογοι των Διδασκόντων σχετικά με τα ζητήματα της σχολικής βίας δεν οριοθετούνται με ευκρίνεια από το θεσμικό πλαίσιο που αφορά στην εκπαίδευση. Μέσα από διατάξεις νόμων, προεδρικά διατάγματα και υπουργικές αποφάσεις ανακύπτουν οι παιδαγωγικές ευθύνες των εκπαιδευτικών και ο θεσμικός ρόλος τους πάνω στο φαινόμενο της σχολικής βίας. 

Σύμφωνα με τους Γραίκο, Ν., και Μαρκάδα, Σ. (2013) θα πρέπει να υπάρξει : 

• Αλλαγή του θεσμικού πλαισίου στην κατεύθυνση παροχής αρμοδιοτήτων
• Ανάδειξη του σχολικού συμβούλου ως κυρίου συντονιστή κάθε δράσης ενάντια στη σχολική βία
• Ενεργοποίηση από το σχολείο υποστηρικτικών δομών αντιμετώπισης προς όφελος του μαθητή σε περίπτωση εκδήλωσης φαινομένου σχολικής βίας.

Στη συνέχεια προτείνουν κάποιες εναλλακτικές προτάσεις και βήματα ενεργειών για την πρόληψη και αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βίας. Συγκεκριμένα, προτείνουν τη συγκρότηση ενός δικτύου ψυχοκοινωνικής υποστήριξης από τις ήδη υπάρχουσες υπηρεσίες πρόνοιας σε τοπικό επίπεδο. Το δίκτυο αυτό δύναται να δημιουργηθεί από : 

• Το Τμήμα Κοινωνικής Αλληλεγγύης της Αντιπεριφέρειας, το οποίο διαθέτει ειδικούς επιστήμονες, όπως ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς
• Τις Κοινωνικές Υπηρεσίες των δήμων που διαθέτουν, επίσης, ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς
• Το ΚΕΔΔΥ
• Τον Υπεύθυνο Αγωγής Υγείας ή Σχολικών Δραστηριοτήτων της Διεύθυνσης Εκπαίδευσης

Αυτοί οι φορείς σε συνεργασία μπορούν να συγκροτήσουν μία Ομάδα Παρέμβασης υπό την ευθύνη και την καθοδήγηση ενός σχολικού συμβούλου, με σκοπό να επεμβαίνουν άμεσα σε περιστατικά που αφορούν το φαινόμενο της ενδοσχολικής βίας. Συγκεκριμένα : 

• Ο ψυχολόγος της Κοινωνικής Υπηρεσίας θα υποστηρίζει τον μαθητή και θα ενημερώνει τον Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων του Σχολείου
• Ο κοινωνικός λειτουργός θα ενημερώνει και θα υποστηρίζει την οικογένεια
• Ο υπεύθυνος Αγωγής Υγείας θα προτείνει την υλοποίηση ενός σχετικού προγράμματος σε επίπεδο σχολικής μονάδας
• Το ΚΕΔΔΥ θα προβεί στην αξιολόγηση-διάγνωση του μαθητή, αν το κρίνει αναγκαίο
• Ο σχολικός σύμβουλος θα παρέχει οδηγίες στους εκπαιδευτικούς του σχολείου σε όλη τη διάρκεια αντιμετώπισης του προβλήματος

Στη συνέχεια προτείνουν «βήματα»  ως πλαίσιο δράσης, έτσι όπως αυτά προτάθηκαν από την Αμερικανική Ένωση Ψυχολόγων, προσαρμοσμένα στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα : 

• Εντοπισμός και πλήρης καταγραφή-αξιολόγηση της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς στον ενδοσχολικό χώρο από τον διδάσκοντα
• Διαχείριση του προβλήματος σε επίπεδο τάξης και ενημέρωση του Διευθυντή του σχολείου και της οικογένειας του μαθητή
• Συζήτηση του προβλήματος στον Σύλλογο Διδασκόντων και συνεργασία με τον σχολικό σύμβουλο και την οικογένεια του μαθητή
• Κατάρτιση προγράμματος διαχείρισης και αντιμετώπισης της επιθετικής συμπεριφοράς σε επίπεδο σχολικής μονάδας με παροχή κινήτρων, ανάθεση ρόλων και άλλων τρόπων
• Ευαισθητοποίηση όλων των μαθητών του σχολείου με σκοπό την προώθηση δράσεων κατά της παραβατικής και επιθετικής συμπεριφοράς
• Αξιολόγηση του μαθητή από το ΚΕΔΔΥ και ενημέρωση του δικτύου φορέων ψυχοκοινωνικής υποστήριξης προς άμεση παρέμβαση
• Συνεργασία από κοινού του σχολείου με τον ψυχολόγο, τον κοινωνικό λειτουργό και τον σχολικό σύμβουλο για την κατάρτιση ειδικού σχεδίου αντιμετώπισης του προβλήματος
• Ενημέρωση του Συλλόγου Διδασκόντων από τον ψυχολόγο για τις πρακτικές διαχείρισης της κατάστασης και τους τρόπους προστασίας της σχολικής μονάδας από τις επιδράσεις του προβλήματος
• Σύγκλιση Σχολικού Συμβουλίου με σκοπό την ενημέρωση από τον ψυχολόγο και τον κοινωνικό λειτουργό σχετικά με τη διαχείριση του προβλήματος και ενημέρωση του Συλλόγου Γονέων και Κηδεμόνων
• Αξιολόγηση του προγράμματος διαχείρισης του προβλήματος και παρουσίασή του στη σχολική κοινότητα και τους συνεργαζόμενους φορείς

Αυτό το σχήμα πρόληψης και αντιμετώπισης ήδη εφαρμόστηκε στην πράξη από την Διεύθυνση Α/θμιας Εκπαίδευσης στην Ημαθία (αριθμός Έγκρισης 20417 / Γ7 / 1-3-2011) και σημείωσε απόλυτη επιτυχία. 


Σύμφωνα με αυτό το πλαίσιο δράσης οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να:  

• ευαισθητοποιούνται στο θέμα της σχολικής βίας
• εντοπίζουν και να διερευνούν το πρόβλημα στο σχολείο
• αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση του προβλήματος
• Συνεργάζονται με τους γονείς
• Αναστοχάζονται τις παιδαγωγικές πρακτικές τους
• Αναστοχάζονται τον ρόλο τους στη διαμόρφωση του αξιακού συστήματος του σχολείου
• Επιμορφώνονται σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού.

Δραστηριότητες και τεχνικές καλλιέργειας των εκπαιδευτικών για την ανάπτυξη κοινωνικο-συναισθηματικών ικανοτήτων στους μαθητές:

Οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να αναλάβουν δραστηριότητες που στοχεύουν στην ανάπτυξη και καλλιέργεια κοινωνικο-συναισθηματικών ικανοτήτων των μαθητών. Για την επίτευξη αυτού του στόχου πρέπει να: 

• Επιμορφώνονται πάνω σε τεχνικές διαχείρισης της συμπεριφοράς και ελέγχου των συναισθημάτων
• Επιμορφώνονται πάνω σε τεχνικές αυτοελέγχου και ενίσχυσης της αυτοπεποίθησης των μαθητών
• Ενθαρρύνουν τους μαθητές να εκφράζουν τις φοβίες τους
• Επιμορφώνονται σε τεχνικές ενσυναίσθησης και κατανόησης των συνανθρώπων
• Καλλιεργούν κοινωνικές δεξιότητες.

Παρότρυνση για μαθητικές δράσεις από τους εκπαιδευτικούς: 

• Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να προωθούν τις συνεργατικές και συμμετοχικές μεθόδους διδασκαλίας και να προβούν στην αλλαγή της οργάνωσης της μαθησιακής διαδικασίας
• Πρέπει να καλλιεργούν πνεύμα συνεργασίας και δημοκρατικότητας μεταξύ των μαθητών
• Οφείλουν να συνεργάζονται οι εκπαιδευτικοί όλων των ειδικοτήτων στον σχεδιασμό κοινών εκπαιδευτικών προγραμμάτων
• Πρέπει να προωθούν τη μείωση της σχολικής βίας μέσω εννοιών σε όλη
• την ύλη των γνωστικών αντικειμένων που μπορούν να σχετισθούν με τη βία και τις συνέπειές της, έτσι ώστε να βρίσκονται κοντά στα παιδιά τους και στους προβληματισμούς τους, επικοινωνώντας διαλεκτικά µαζί τους
• Πρέπει να προωθούν τη συνεργασία ολόκληρης της σχολικής κοινότητας τόσο σε επίπεδο σχολικού συμβουλίου όσο και μέσα από τη διοργάνωση εκδηλώσεων ενημέρωσης, συζητήσεων, εκθέσεων που θα προάγουν τις ειρηνικές σχέσεις, αλλά και την εγρήγορση όλων, µε απώτερο στόχο την αποτροπή της εκδήλωσης μορφών βίας, επιθετικότητας και εκφοβισμού μεταξύ μαθητών

Το Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων υλοποιεί τις πράξεις Ανάπτυξη και λειτουργία Δικτύου Πρόληψης και Αντιμετώπισης των φαινομένων Σχολικής Βίας και Εκφοβισμού ΑΠ1, ΑΠ2 και ΑΠ3 στον Άξονα Προτεραιότητας 1, 2 και 3 μέσω του Ε.Π. «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση»του ΕΣΠΑ 2007-2013 για τα σχολικά έτη 2013-2014 και 2014-2015 με σκοπό την ανάπτυξη και λειτουργία δικτύου ενημέρωσης, επιμόρφωσης, πρόληψης και αντιμετώπισης των φαινομένων της σχολικής βίας και εκφοβισμού με περιοδική εκτίμηση σε επίπεδο Σχολικής Μονάδας με σχετική εγκύκλιο 
(http://edu.klimaka.gr/scholikes-drasthriothtes/programmata-drasthriothtes/2390-egkyklios-ylopoihsh-diktyo-sxolikh-bia.html).

Με βάση την εγκύκλιο σε επίπεδο Υπουργείου για κάθε Περιφερειακή Διεύθυνση Π.Ε και Δ.Ε. συγκροτείται Επιτροπή Συντονιστών Δράσεων Πρόληψης (Ε.ΣΥ.Δ.Π.) με συγκεκριμένες αρμοδιότητες με σκοπό την προώθηση στις σχολικές μονάδες των δύο βαθμίδων εκπαίδευσης προγραμμάτων πρόληψης ενάντια στη σχολική βία και τον εκφοβισμό με αξιοποίηση ταυτόχρονα του Αναλυτικού Προγράμματος Σπουδών, της Ευέλικτης Ζώνης, των κάθε είδους διαθεματικών δραστηριοτήτων, όπως ερευνητικές εργασίες, project, βιωματικές δράσεις και Προγραμμάτων Αγωγής Υγείας, Σχολικών Δραστηριοτήτων και Συμβουλευτικών Σταθμών Νέων.    
 Οι δράσεις περιλαμβάνουν την ενημέρωση και επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και των γονέων καθώς και δράσεις ευαισθητοποίησης. 

Το Δίκτυο κατά της Βίας στο Σχολείο (Anti- bullying network) (http://www.antibullyingnetwork.gr/) είναι ένα δίκτυο συνεργασίας που δημιουργήθηκε το 2010 με πρωτοβουλία της Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. και με τη συμμετοχή δημοσίων και μη κυβερνητικών φορέων. Στο πλαίσιο της ολιστικής προσέγγισης, οι παρεμβάσεις κατά της βίας αφορούν στο σχολείο, στην τάξη, στον εκπαιδευτικό, στους μαθητές, στους γονείς και σε ολόκληρη την τοπική κοινωνία. Συγκεκριμένα, για την πρόληψη και αντιμετώπιση της σχολικής βίας και του εκφοβισμού προτείνει κάποιες καλές πρακτικές:  

Σε επίπεδο σχολείου:

• Χρειάζεται σύνταξη Σχολικής Επιτροπής ενάντια στον εκφοβισμό και την ενδοσχολική βία
• Απαιτείται Διακήρυξη του σχολείου ενάντια στη βία, που να ορίζει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις όλων των μελών της σχολικής κοινότητας
• Είναι ανάγκη να αυξηθεί η επίβλεψη του σχολικού χώρου
• Πρέπει να υπάρξει ευαισθητοποίηση και συνεργασία με τους γονείς για να σταματήσει ο κύκλος αναπαραγωγής και ενθάρρυνσης της ενδοσχολικής βίας.

 
Σε επίπεδο τάξης: 

• Πρέπει να υπάρξει συζήτηση στην τάξη για τον ορισμό και τις μορφές της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού και τις επιπτώσεις τους στους μαθητές
• Πρέπει να υπάρξει ενημέρωση των λόγων για τους οποίους ο σχολικός εκφοβισμός και η ενδοσχολική βία δεν είναι αποδεκτοί από το σχολείο
• Είναι αναγκαίο να υπάρξουν τρόποι και προτάσεις πρόληψης και αντιμετώπισης από τους μαθητές και η σύνταξη κανόνων της τάξης ενάντια στη βία
• Πρέπει να προάγονται οι συνεργατικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μαθητών
• Καθίσταται απαραίτητη η παροχή ευκαιριών για θετική έκφραση της επιθετικότητας, όπως για παράδειγμα μέσω του αθλητισμού
• Πρέπει να δημιουργηθούν προϋποθέσεις παροχής βοήθειας από τους μαθητές προς άλλους για την επίλυση των συγκρούσεων που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε εκφοβισμό

Για την αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού το Δίκτυο προτείνει τις ακόλουθες καλές πρακτικές:  

Ο Διευθυντής: 

■ Πρέπει να καταγράψει τα περιστατικά, δίνοντας πληροφορίες για τον τόπο, τον χρόνο και τα άτομα που συμμετείχαν, τα άτομα που ήταν παρατηρητές, καθώς και για τη μορφή εκφοβισμού που ασκήθηκε
■ Πρέπει να διατηρεί ένα αρχείο καταγραφής των συμβάντων, έτσι ώστε τα ενδιαφερόμενα μέρη να έχουν εύκολη πρόσβαση σε αυτά 
■ Πρέπει να προσδιορίσει αν το περιστατικό αφορά μεμονωμένη ή επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά παραβίασης των κανόνων ενάντια στη βία
■ Αν το περιστατικό αφορά επαναλαμβανόμενη εκφοβιστική συμπεριφορά, πρέπει να επικοινωνήσει με τους γονείς του παιδιού και να κανονίσει συνάντηση μαζί τους
■ Πρέπει να καθορίσει τις συνέπειες του παιδιού που εκφοβίζει, τις συνέπειες των παιδιών- υποστηρικτών του παιδιού που εκφοβίζει και να ενημερώσει τη Σχολική Επιτροπή
■ Οφείλει να σχεδιάσει τον τρόπο παρακολούθησης του προβλήματος έτσι ώστε να έχει την εποπτεία της εξέλιξης της κατάστασης.

Οι εκπαιδευτικοί:
 
■ Πρέπει να συζητήσουν με το παιδί-θύμα και να γίνουν προσεκτικοί ακροατές του, να διαβεβαιώσουν το παιδί ότι θα ανταποκριθούν άμεσα για την προστασία του και ότι είναι διαθέσιμοι να παράσχουν κάθε δυνατή βοήθεια και να συμβουλεύσουν το παιδί να τους κρατά ενήμερους για οποιαδήποτε εξέλιξη
■ Πρέπει να συζητήσουν με τους γονείς του παιδιού, να εκφράσουν τις ανησυχίες τους και να δείξουν ότι είναι αποφασισμένοι να αναλάβουν δράση
■ Να προβούν προς εξακρίβωση ποιο είναι το παιδί που εκφοβίζει και ποιο το παιδί που εκφοβίζεται
■ Να εξακριβώσουν αν υπάρχει κάποια ομάδα που ενθαρρύνει ή υποστηρίζει το παιδί που εκφοβίζει
■ Να οδηγήσουν το παιδί-θύτη στο γραφείο του Διευθυντή του σχολείου και συζητήσουν μαζί του για το περιστατικό
■ Να υποστηρίξουν το παιδί-θύμα σε συνεργασία με το Διευθυντή του σχολείου
■ Να προσδιορίσουν ποιοι συμμαθητές ήταν παρόντες στο περιστατικό εκφοβισμού, ποιοι ήταν απλοί παρατηρητές και ποιοι ενθάρρυναν το παιδί-θύτη
■ Να συζητήσουν μαζί τους για το ποια θα ήταν η κατάλληλη συμπεριφορά που θα έπρεπε να είχαν αναλάβει σε ένα τέτοιο περιστατικό και για το ποιες ευθύνες έχουν όταν παρατηρούν να συμβαίνει ένα τέτοιο περιστατικό
■ Πρέπει  να συζητήσουν με τα παιδιά που ήταν παρόντα στο περιστατικό τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαν να αντιδράσουν, για να αποφευχθεί το συμβάν και πώς μπορούν να εξασφαλίσουν ένα ασφαλές περιβάλλον για τους εαυτούς τους και για όλους τους μαθητές
■ Πρέπει οι εκπαιδευτικοί να ακολουθούν κάποια μοντέλα συνομηλίκων που αποτελούν στρατηγικές αντιμετώπισης των περιστατικών εκφοβισμού από μαθητές προς μαθητές μέσα στο πλαίσιο του σχολείου.

Τέτοια μοντέλα συνομηλίκων είναι: 

➤ Η προσέγγιση που δεν εστιάζει στο φταίξιμο
➤ Οι προσεγγίσεις υποστήριξης μεταξύ των συνομηλίκων
➤ Το μοντέλο του «συνομήλικου πρότυπο»
➤ Το μοντέλο της «Διαμεσολάβησης»

Γενικά, το Δίκτυο κατά της Βίας στο Σχολείο επισημαίνει ότι χρειάζεται ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα παρέμβασης με τη συμμετοχή του συνόλου της σχολικής κοινότητας, αλλά και των ευρύτερων κοινωνικών φορέων, προκειμένου να υπάρξει μία αποτελεσματική πρόληψη και αντιμετώπιση της σχολικής βίας και του εκφοβισμού.

Η Καραβόλτσου Α. (2013) αναφέρεται στα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις των εκπαιδευτικών, προκειμένου να προβούν στην πρόληψη και αντιμετώπιση των φαινομένων ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού 

Οι εκπαιδευτικοί οφείλουν:  
✔ Να οργανώνουν βιωματικά εργαστήρια, με σκοπό την πρόληψη του εκφοβισμού, όπως είναι το παιχνίδι ρόλων, οι συζητήσεις, η προβολή video και ο σχεδιασμός αφίσας και λογότυπου 
✔ Να εφαρμόζουν σε σταθερή βάση προγράμματα προαγωγής της ψυχικής υγείας, όπως είναι η διαχείριση συναισθημάτων, συγκρούσεων και φιλίας
✔ Να αξιοποιούν τα μαθητικά συμβούλια, με σκοπό την ενδυνάμωση της μαθητικής φωνής μέσα από τακτικές συνελεύσεις στις οποίες θα αναλύονται τα προβλήματα των μαθητών και θα προτείνονται λύσεις 
✔ Να δημιουργούν και να συναποφασίζουν με τους μαθητές τους κανόνες συμπεριφοράς που θα διέπουν τη σχολική τάξη
✔ Να δεσμεύονται για τη διερεύνηση του προβλήματος και τη διαλεύκανση κάθε αναφοράς για εκφοβισμό
✔ Να προχωρούν προς εγκαθίδρυση ενός συστήματος ανοιχτής και εμπιστευτικής επικοινωνίας με τους μαθητές
✔ Να προχωρούν προς τη δημιουργία μιας διαδικασίας αναφοράς των περιστατικών από τους μαθητές, όπως είναι η ειδική φόρμα και το κουτί προβλημάτων της τάξης
✔ Να αναθέτουν σε μαθητές ομαδικά σχέδια εργασίας και να αξιοποιούν την ομαδοσυνεργατική μάθηση
✔ Να φροντίζουν για τη δημιουργία ενός υγιούς σχολικού κλίματος και όχι μόνο για τη διδασκαλία του γνωστικού τους αντικειμένου
✔ Να συνομιλούν και να αντιμετωπίζουν τους θύτες κατ' ιδίαν και να αποφεύγουν τη δημόσια διαπόμπευση, τις απειλές και την ειρωνεία
✔ Να προβαίνουνν προς ενημέρωση των γονέων για θέματα συμπεριφοράς που αφορούν στα παιδιά τους
✔ Να ακούν προσεκτικά τις ανησυχίες των γονέων για πιθανό εκφοβισμό των παιδιών τους
✔ Να ερευνούν ενδελεχώς τα περιστατικά, αναζητώντας τις μαρτυρίες των θυμάτων και των θεατών, αλλά αποφεύγοντας την «ανάκριση» των παιδιών που εκφοβίζουν. 
Το 2006 με πρωτοβουλία της Εθνικής Επιτροπής Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (με αφορμή το θλιβερό περιστατικό της δολοφονίας του Αλεξ Μεχισβίλι, μαθητή σχολείου της Βέροιας, η οποία δεν έχει ακόμη διαλευκανθεί πλήρως) συστάθηκε  Ειδική Επιτροπή Μελέτης των Ομάδων Ενδοσχολικής Βίας (ΕΕΜΟΕΒ). Η ΕΕΔΑ απηύθυνε πρόσκληση στο Συνήγορο του Παιδιού, σε εκπροσώπους, εκπροσώπους της Ελληνικής Εταιρίας Εγκληματολογίας, καθώς και πανεπιστημίων για συζήτηση με θέμα «σχολικές ομάδες κακοποίησης συμμαθητών».
Στην πρώτη συνάντηση, που έγινε τον Ιούνιο του 2006, αποφασίστηκε η δημιουργία μιας άτυπης «Ειδικής Επιτροπής Μελέτης Ομαδικής Ενδοσχολικής Bίας» . Ως σκοπός της εν λόγω Επιτροπής καθορίστηκε η διερεύνηση και ανάλυση των ποσοτικών και ποιοτικών δια- στάσεων αυτής της μορφής βίας, και η αναζήτηση τεκμηριωμένων «καλών πρακτικών» στο διεθνή χώρο για την πρόληψη και αντιμετώπιση του νέου, για τα ελληνικά δεδομένα, φαινομένου. 
Μέσα από την κατανόηση του φαινομένου και τις τεχνικές παρέμβασης, την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, την ευαισθητοποίηση των μαθητών και των γονέων, αλλά και όλης της κοινωνίας η συγκρότηση της Επιτροπής Μελέτης Ομάδων Ενδοσχολικής Βίας από την Εθνική Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αποτέλεσε μία σημαντική ευκαιρία για την διατύπωση απόψεων, προβληματισμών και προτάσεων από ειδικούς επιστήμονες και φορείς που έχουν ασχοληθεί με τη μελέτη του φαινομένου. 
Ο Συνήγορος του Πολίτη υπέβαλε προς το Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων  ένα κείμενο  με παρατηρήσεις για τους Σχολικούς Κανονισμούς και τη Δημοκρατική Διοίκηση στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση ( http://www.0-18.gr/gia-megaloys/nea/abscholikoi-kanonismoi-kai-dimokratiki-dioikisi-sti-deyterobathmia-ekpaideysibb ) επισημαίνοντας τις ελλείψεις που παρουσιάζονται και τις συνέπειες που αυτές προκαλούν.  

Ο Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη για τα Δικαιώματα του παιδιού Γιώργος Μόσχος επεσήμανε ότι η συγκρότηση επιτροπής από το Υπουργείο Δικαιοσύνης με τη συμμετοχή και άλλων εκπροσώπων από συναρμόδια υπουργεία, με στόχο την εκπόνηση του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τα δικαιώματα του Παιδιού είναι απαραίτητο να συνδυαστεί με μία κατάλληλη νομοθετική ρύθμιση, στην οποία θα ορίζεται ο εθνικός φορέας που θα είναι αρμόδιος και θα φέρει την ευθύνη εκπόνησης και παρακολούθησης της εφαρμογής του σχεδίου και των διαδικασιών λειτουργίας του, έτσι ώστε να διασφαλισθεί η συνέχεια και η διάρκεια του. Επίσης, τόνισε ότι καθίσταται απαραίτητη η ανάπτυξη ενός ανεξάρτητου μηχανισμού για την παρακολούθηση του Σχεδίου Δράσης με τη συμμετοχή των ανεξάρτητων αρχών, των μη κυβερνητικών οργανώσεων, των επιστημονικών φορέων και των ίδιων των παιδιών. 

Ο Συνήγορος του Πολίτη και η Εθνική Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου προτείνουν κάποιες καλές πρακτικές για την πρόληψη και αντιμετώπιση της σχολικής βίας και του εκφοβισμού:

✔ Διαμόρφωση καλού σχολικού κλίματος με επικοινωνία, διάλογο και εμπιστοσύνη ανάμεσα στους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς
✔ Ύπαρξη ξεκάθαρων κανόνων και σχολικών κανονισμών για τη λειτουργία της σχολικής κοινότητας
✔ Αξιοποίηση του θεσμού των μαθητικών συμβουλίων για την ενίσχυση και τήρηση των σχολικών κανόνων και την ανάδειξη των απόψεων των μαθητών
✔ Σαφές και αδιάβλητο σύστημα παρακολούθησης της εφαρμογής των σχολικών κανόνων και της προστασίας των μαθητών
✔ Ενημέρωση των μαθητών σχετικά με τα δικαιώματά τους και τα δικαιώματα όλων των μελών της σχολικής κοινότητας
✔ Διεξαγωγή προγραμμάτων και βιωματικών εργαστηρίων για βελτίωση των κοινωνικών δεξιοτήτων και των σχέσεων συνύπαρξης και συνεργασίας των μαθητών
✔Καθιέρωση διαδικασιών ακρόασης όταν εκδηλώνονται περιστατικά βίας και ανάθεση ρόλων συμβούλων και μεσολαβητών σε εκπαιδευτικούς με ειδικές γνώσεις και δεξιότητες
✔ Εναλλακτικές κυρώσεις στους μαθητές-θύτες και όχι ποινές που δεν είναι αποτελεσματικές
✔ Ενίσχυση του ρόλου των μαθητών στις διαδικασίες επίλυσης συγκρούσεων μέσα από ομάδες φιλίας ή  διαμεσολάβησης 
✔ Ανάπτυξη υποστηρικτικών μηχανισμών από ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς και επαγγελματίες ψυχικής υγείας για την υποστήριξη των παιδιών-θυμάτων και της οικογένειάς τους
✔ Προώθηση ομαδικών δραστηριοτήτων για τους μαθητές με σκοπό την ανάπτυξη στενότερων δεσμών και συνεργασίας 
✔ Ενημέρωση και επικοινωνία με τους γονείς για θέματα που αφορούν στη σχολική κοινότητα
✔ Σχολικό συμβούλιο με τη συμμετοχή όλης της σχολικής κοινότητας για συζήτηση και εκδηλώσεις ενημέρωσης που προάγουν τις ειρηνικές σχέσεις
✔ Έμφαση στη διαπολιτισμική εκπαίδευση μέσα από δραστηριότητες που προάγουν τη βιωματική μάθηση της συνύπαρξης και της καταπολέμησης των διακρίσεων.








Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να διαθέτουν συμπεριφορά κατάλληλη για τη διαχείριση της τάξης, έτσι ώστε να ενθαρρύνουν τη θετική συμπεριφορά των μαθητών και να αποθαρρύνουν την εκφοβιστική συμπεριφορά τους. Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να αποφεύγουν τον αυταρχικό τρόπο συμπεριφοράς, όπου ο έλεγχος της τάξης επιβάλλεται με εντολές και απειλές χωρίς να υπάρχει σεβασμός προς την προσωπικότητα των μαθητών. Επίσης, πρέπει να αποφεύγουν τον επιτρεπτικό τρόπο συμπεριφοράς που δεν θέτει ακριβή όρια συμπεριφοράς στους μαθητές. Αυτή η συμπεριφορά οδηγεί στην υιοθέτηση μιας «φιλελεύθερης» στάσης όπου οι κανόνες είναι ασαφείς και ελαστικοί. Το αποτέλεσμα είναι ο εκφοβισμός να αντιμετωπίζεται ως «αστείο» και να επιτρέπει την εξάπλωσή του. Οι εκπαιδευτικοί δεν πρέπει να υιοθετούν συμπεριφορές, επιδιώκοντας να είναι αρεστοί στους μαθητές, γιατί αυτή η υποκριτική και χειριστική στάση τους δεν κρατά ισορροπίες μεταξύ των μαθητών. Επίσης, πρέπει να αποφεύγεται και η αδιάφορη μορφή συμπεριφοράς, γιατί με αυτήν οι εκπαιδευτικοί συχνά καταφεύγουν στον κυνισμό. Αδιαφορούν για τον εκφοβισμό θεωρώντας τον πρόβλημα που πρέπει να επιλυθεί μεταξύ των μαθητών. Αυτή η συμπεριφορά τους επιτείνει το κλίμα ανασφάλειας στο σχολείο και μειώνει την πιθανότητα αναφοράς των περιστατικών βίας από τους μαθητές.  
Οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να υιοθετούν την υποστηρικτική συμπεριφορά, η οποία επιδιώκει τον έλεγχο της τάξης μέσα από σαφή όρια και ειλικρινές ενδιαφέρον για τους μαθητές. Η συμπεριφορά αυτή οδηγεί στη δημιουργία θετικού κλίματος μέσα στην τάξη και οι εκπαιδευτικοί που την ασπάζονται έχουν την ικανότητα να συνδεθούν προσωπικά με τους μαθητές και να αντιμετωπίσουν την τάξη ως ομάδα. Συζητούν για τα προβλήματα της τάξης και του σχολείου και ανακινούν ανάλογες συζητήσεις στο Συμβούλιο των Διδασκόντων. Επιδιώκουν την ενημέρωσή τους για το διδακτικό τους αντικείμενο και για νέες μεθόδους διδασκαλίας που προάγουν την ομαδικότητα και τη συνεργατικότητα μεταξύ των μαθητών. Αντιλαμβάνονται ότι το υγιές κοινωνικό κλίμα της τάξης υποστηρίζει τη μαθησιακή διαδικασία και ενδιαφέρονται για τα θέματα της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού, προχωρούν προς υποστήριξη των παιδιών που εκφοβίζονται, θέτουν σαφή όρια στα παιδιά-θύτες και κινούν τις διαδικασίες προς αντιμετώπιση των περιστατικών βίας στο σχολείο (Καραβόλτσου Α., 2013). 

Οι εκπαιδευτικοί που υιοθετούν αυτήν τη συμπεριφορά συντελούν στην άμβλυνση του φαινομένου της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού. 
Η διαχείριση της τάξης καθίσταται σημαντική για τις ακαδημαϊκές επιδόσεις των μαθητών και για την βελτίωση της επικοινωνίας μεταξύ των εκπαιδευτικών και των μαθητών. Η υιοθέτηση της υποστηρικτικής συμπεριφοράς από μέρους των εκπαιδευτικών συντελεί όχι μόνο στη μείωση της βίας αλλά και στη συνολικότερη βελτίωση της ποιότητας της σχολικής ζωής για όλα τα μέλη της σχολικής κοινότητας.   





Το Χαμόγελο του Παιδιού (http://www.hamogelo.gr/) αποτελεί ελληνική Μη Κυβερνητική Οργάνωση (ΜΚΟ) για τα παιδιά και την οικογένεια και ενεργεί στο πεδίο της προστασίας των παιδιών και των δικαιωμάτων τους. Συμμετείχε στην πρωτοβουλία «One day in Europe, every day for children» 
(www.antibullying.eu/node/34) και επισήμανε ότι η πραγματικότητα στις κοινωνίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης δείχνει ότι σήμερα ολοένα περισσότερα παιδιά βιώνουν εκφοβισμό στην καθημερινότητα τους, στις σχολικές αυλές, στις τάξεις, στο διαδίκτυο, στις παιδικές χαρές, στη γειτονιά. Τόνισε ότι η ευαισθητοποίηση για τις καταστροφικές συνέπειες του εκφοβισμού για τα παιδιά και τους νέους ανθρώπους καθίσταται αναγκαία σε ευρωπαϊκό επίπεδο. 

Το Χαμόγελο του Παιδιού συνεργάζεται με το Συνήγορο του Πολίτη και συμμετέχει ενεργά στην εκστρατεία προστασίας των δικαιωμάτων του παιδιού. Συμμετείχε στο 1ο Επιστημονικό Συνέδριο του ΕΑΝ (European Anti- bullying Network) Ευρωπαϊκό Δίκτυο κατά του Σχολικού Εκφοβισμού (www.hamogelo.gr/4-1/1914/1o-Episthimoniko-Synedrio-toy-EAN) με γενικό τίτλο «Το φαινόμενο του εκφοβισμού στο σχολικό και διαδικτυακό περιβάλλον. Με το βλέμμα στην Ευρώπη» που διεξήχθη στις 11 και 12 Ιουνίου του 2014 υπό την αιγίδα της Ελληνικής Προεδρίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης.